Υπάρχουν τρεις πόλεις στην ιστορία της Δύσης, που έχουν ξεφύγει από τις πραγματικές, ιστορικές διαστάσεις τους και έχουν γίνει σύμβολα για όλη την ανθρωπότητα. Σ’ αυτή τη σφαίρα του μεταφυσικού θα κινηθώ σήμερα, αφήνοντας, προσωρινά, κατα μέρος την υλική ιστορία, με τους αληθινούς ανθρώπους και τις συγκρούσεις τους. Δεν απομακρύνομαι όμως και πολύ, μια που η συμβολοποίηση, εξ ορισμού, παίζει καθοριστικό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο αντιλαμβάνεται ένας άνθρωπος την ιστορική του υπόσταση και πραγματικότητα. Πολύ περισσότερο δε, όταν οι πόλεις-σύμβολα, στις οποίες θα αναφερθώ, διαμόρφωσαν, με όλες τις συνδηλώσεις και τους συνειρμούς τους, αποφασιστικά το ρου της ιστορίας.
Αθήνα
Η αρχή της ανθρωπότητας. Η αρχή της ανθρώπινης συνείδησης, της επίγνωσης της συνέχειας του ανθρώπου μέσα στο χρόνο. Η αρχή του χρόνου. Η φιλοσοφία. Το πνευματικό υπόβαθρο της ανθρωπότητας. Μια πόλη αναφοράς που πέρασε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας ως ένα ένδοξο παρελθόν. Για να τεθεί όμως ως παρελθόν, χρειάστηκε ένα δυναμικό παρόν: η Ρώμη.
Ρώμη
Το τώρα της ανθρωπότητας. Μια τεράστια αυτοκρατορία, με ετερόκλητα χαρακτηριστικά εδάφους και πληθυσμού, χρειαζόταν μια πόλη, στην οποία κάθε άνθρωπος, από τη Βρετανία ως τη Συρία και από την κοιλάδα του Δούναβη ως τις ερήμους της Αφρικής, θα αναγνώριζε τον εαυτό του και θα προσδιόριζε την ταυτότητά του. Κάθε άνθρωπος της αυτοκρατορίας αυτοκαθοριζόταν ως Ρωμαίος, γιατί υπήρχε ζωντανή μια πόλη που έδινε νόημα στην ύπαρξή του. Δεν ήταν μόνο πολίτης της Ρώμης∙ χάρη στη Ρώμη αποκτούσε υπόσταση. Γι’ αυτό και η καταστροφή της το 410 από τον Αλάριχο συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο. Οι άνθρωποι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους. Η πόλη αναφοράς τους δεν υπήρχε πια. Πώς λοιπόν θα αυτοπροσδιορίζονταν τώρα; Ήταν τότε που ο Αυγουστίνος φαντάστηκε μια πόλη μακριά από τους κινδύνους της σύγχρονης ιστορίας, πέρα από τη φθορά του χρόνου, αναλλοίωτη, αιώνιο και παντοτινό κέντρο αναφοράς όλων των ανθρώπων, όσων υπήρξαν και όσων θα υπάρξουν. Έτσι, ανέβασε τη Ρώμη στους ουρανούς και έγραψε την Πολιτεία του Θεού. Ο δρόμος για το Βυζάντιο είχε ανοίξει.
Βυζάντιο
Το μυστικό, το πνευματικό, το άυλο. Αιώνιο καταφύγιο από τη φθορά του χρόνου. Το μέλλον της ανθρωπότητας. Εδώ ταξιδεύει ο Yeats στο ομώνυμο ποίημά του, δραπετεύοντας από ένα παρόν, την ίδια τη ζωή, που ως απόμαχος δε μπορεί πια να παρακολουθήσει. Φεύγει από τη σαρκικά προσδιορισμένη νεότητα, που υμνεί «το καθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται και πεθαίνει» για «του αγέραστου νου τα μνημεία». Εδώ, «στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου» αναζητά την τέχνη της αιωνιότητας. Δε μιλά για μια αιώνια τέχνη, αλλά για την τέχνη που τραγουδά «τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν». Το ποίημα το παρουσιάζω στη μετάφραση του Σεφέρη, από τις Αντιγραφές, εκδ. Ίκαρος 1996.
Ταξίδι στο Βυζάντιο
Ι
Δεν είναι τόπος για τους γέροντες αυτός. Νέοι
Στην αγκαλιά ο ένας του άλλου, πουλιά στα δέντρα,
-Τούτες οι γενεές που πεθαίνουν- στο τραγούδι τους,
Ποτάμια σμάρια οι σολομοί, θάλασσες σμάρια τα
σκουμπριά,
Το ψάρι, η σάρκα, και το θήραμα, όσο βαστά το κα-
λοκαίρι υμνούν
Το κάθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται, και πεθαίνει.
Παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν
Του αγέραστου νου τα μνημεία.
ΙΙ
Ο γέρος είναι τιποτένιο πράγμα,
Κουρελιασμένο ρούχο απάνω σε μπαστούνι, εκτός
Αν η ψυχή χτυπήσει τις παλάμες της και τραγουδάει
πιο δυνατά, πιο δυνατά
Στο κάθε ξέσκισμα της θνητής φορεσιάς της,
Και δεν είναι σχολειό του τραγουδιού παρά η μελέτη
Των μνημείων της δικής της μεγαλοπρέπειας∙
Έτσι λοιπόν αρμένισα τις θάλασσες για νά ‘ρθω
Στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου.
ΙΙΙ
Σοφοί ορθωμένοι μέσα στην άγια φωτιά του Θεού
Λες στο χρυσό ψηφιδωτό ενός τοίχου,
Βγείτε απ’ την άγια τη φωτιά, στριφογυρίστε μες στο
στρόβιλο,
Γενείτε δάσκαλοι του τραγουδιού για την ψυχή μου.
Κάψετε την καρδιά μου κι αναλώστε την∙ την άρρωστη του
πόθου,
Δεμένη σ’ ένα ζώο που ξεψυχά,
Δεν ξέρει τώρα τι είναι∙ και δεχτείτε με
Στην τεχνουργία της αιωνιοτητας.
ΙV
Και μια φορά που θά ‘βγω από τη φύση, ποτέ μου δε
θ’ αποζητήσω
Για τη σωματική μορφή μου πράγμα φυσικό,
Αλλά τέτοια μορφή που οι Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν
Από σφυρήλατο χρυσάφι και μαλαματένιο σμάλτο
Για να κρατήσουν ένα νυσταλέον Αυτοκράτορα ξυπνό∙
Ή στήνουν σε χρυσό κλωνάρι για να τραγουδά
Στους άρχοντες και τις αρχόντισσες του Βυζαντίου
Τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν.
1927
Σε πείσμα του Yeats που αναφέρει για τους νέους ότι «παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν/Του αγέραστου νου τα μνημεία», το indie-rock συγκρότημα, οι αμερικανοί Liars εμπνέονται από το ποίημα του και τιτλοφορούν ανάλογα ένα από τα κομμάτια του τέταρτου άλμπουμ τους (βλ. παρακάτω). Είναι αξιοσημείωτη η επίδραση που έχει το ποίημα του Yeats, που, ειρήσθω εν παρόδω, αποτελεί σχολικό ανάγνωσμα σε Αμερική και Αγγλία, στην ποπ κουλτούρα του αγγλοσαξωνικού κόσμου. Η Βικιπέδια σημειώνει, εκτός από αυτό, και τις εξής αναφορές:
• Την ομώνυμη νουβέλα του Robert Silverberg (1984) που εκτός των άλλων δομείται και πάνω στα θέματα του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Philip Roth, The Dying Animal που τιτλοφορείται με βάση μια φράση του ποιήματος.
• Τη νουβέλα της Saul Bellow, Seize the Day που εμφανίζει τον πρωταγωνιστή Tommy Wilhelm να είναι «άρρωστος του πόθου»
• Το ποίημα του Καναδού ποιητή Leonard Cohen "Montreal 1964" που περιέχει τους στίχους «Ο Καναδάς είναι ένα ζώο που ξεψυχά/Δε θα προσδεθώ σ’ ένα ζώο που ξεψυχά». Ο Cohen αναφέρει ότι επηρεάστηκε από τον Yeats.
• Τη μουσικό Lisa Gerrard που δίνει τον τίτλο «Ταξίδι στο Βυζάντιο» σ’ ένα από τα κομμάτια του άλμπουμ Immortal Memory (2004), και τον συνθέτη Michael Brown που μελοποίησε το έργο του Yeats.
• Τον Αμερκανό τραγουδοποιό John Austin που αναφέρει το ποίημα ως πηγή της έμπνευσής του για το άλμπουμ του, Byzantium (1996).
• Τον τίτλο του μυθιστορήματος του Guy Gavriel Kay, Sailing To Sarantium που είναι μια ξεκάθαρη νύξη στην υπόθεση του ποιήματος∙ είναι μια ιστορική μυθοπλασία που βασίζεται στην πραγματική ιστορία του Βυζαντίου.
• Τη δομή του ποιήματος που διαφαίνεται στο μυθιστόρημα του Richard Powers, Plowing the Dark, (βλ. κυρίως το Κεφ. 26)∙ το μυθιστόρημα μοιράζεται από κοινού με το ποίημα το ενδιαφέρον για την αλληλεπίδραση φύσης-τεχνουργίας.
• Το μυθιστόρημα του Cormac McCarthy, No Country for Old Men (2005) και την ομώνυμη τανία των Αδελφών Κοέν που τιτλοφορούνται με βάση τον πρώτο στίχο του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Bruce Sterling, Holy Fire (1996) που τιτλοφορείται με βάση την τρίτη στροφή.
• Το μυθιστόρημα του J. M. Coetzee, Disgrace, (1999 ) όπου ο πρωταγωνιστής David Lurie παρατηρεί για τη γενέτειρά του Νότια Αφρική «Δεν είναι τόπος για γέροντες αυτός».
• Το μυθιστόρημα της Anne Rice, The Vampire Armand, όπου ο Armand αρχίζει την ιστορία παραθέτοντας την πρώτη στροφή του ποιήματος.
Αθήνα
Η αρχή της ανθρωπότητας. Η αρχή της ανθρώπινης συνείδησης, της επίγνωσης της συνέχειας του ανθρώπου μέσα στο χρόνο. Η αρχή του χρόνου. Η φιλοσοφία. Το πνευματικό υπόβαθρο της ανθρωπότητας. Μια πόλη αναφοράς που πέρασε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας ως ένα ένδοξο παρελθόν. Για να τεθεί όμως ως παρελθόν, χρειάστηκε ένα δυναμικό παρόν: η Ρώμη.
Ρώμη
Το τώρα της ανθρωπότητας. Μια τεράστια αυτοκρατορία, με ετερόκλητα χαρακτηριστικά εδάφους και πληθυσμού, χρειαζόταν μια πόλη, στην οποία κάθε άνθρωπος, από τη Βρετανία ως τη Συρία και από την κοιλάδα του Δούναβη ως τις ερήμους της Αφρικής, θα αναγνώριζε τον εαυτό του και θα προσδιόριζε την ταυτότητά του. Κάθε άνθρωπος της αυτοκρατορίας αυτοκαθοριζόταν ως Ρωμαίος, γιατί υπήρχε ζωντανή μια πόλη που έδινε νόημα στην ύπαρξή του. Δεν ήταν μόνο πολίτης της Ρώμης∙ χάρη στη Ρώμη αποκτούσε υπόσταση. Γι’ αυτό και η καταστροφή της το 410 από τον Αλάριχο συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο. Οι άνθρωποι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους. Η πόλη αναφοράς τους δεν υπήρχε πια. Πώς λοιπόν θα αυτοπροσδιορίζονταν τώρα; Ήταν τότε που ο Αυγουστίνος φαντάστηκε μια πόλη μακριά από τους κινδύνους της σύγχρονης ιστορίας, πέρα από τη φθορά του χρόνου, αναλλοίωτη, αιώνιο και παντοτινό κέντρο αναφοράς όλων των ανθρώπων, όσων υπήρξαν και όσων θα υπάρξουν. Έτσι, ανέβασε τη Ρώμη στους ουρανούς και έγραψε την Πολιτεία του Θεού. Ο δρόμος για το Βυζάντιο είχε ανοίξει.
Βυζάντιο
Το μυστικό, το πνευματικό, το άυλο. Αιώνιο καταφύγιο από τη φθορά του χρόνου. Το μέλλον της ανθρωπότητας. Εδώ ταξιδεύει ο Yeats στο ομώνυμο ποίημά του, δραπετεύοντας από ένα παρόν, την ίδια τη ζωή, που ως απόμαχος δε μπορεί πια να παρακολουθήσει. Φεύγει από τη σαρκικά προσδιορισμένη νεότητα, που υμνεί «το καθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται και πεθαίνει» για «του αγέραστου νου τα μνημεία». Εδώ, «στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου» αναζητά την τέχνη της αιωνιότητας. Δε μιλά για μια αιώνια τέχνη, αλλά για την τέχνη που τραγουδά «τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν». Το ποίημα το παρουσιάζω στη μετάφραση του Σεφέρη, από τις Αντιγραφές, εκδ. Ίκαρος 1996.
Ταξίδι στο Βυζάντιο
Ι
Δεν είναι τόπος για τους γέροντες αυτός. Νέοι
Στην αγκαλιά ο ένας του άλλου, πουλιά στα δέντρα,
-Τούτες οι γενεές που πεθαίνουν- στο τραγούδι τους,
Ποτάμια σμάρια οι σολομοί, θάλασσες σμάρια τα
σκουμπριά,
Το ψάρι, η σάρκα, και το θήραμα, όσο βαστά το κα-
λοκαίρι υμνούν
Το κάθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται, και πεθαίνει.
Παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν
Του αγέραστου νου τα μνημεία.
ΙΙ
Ο γέρος είναι τιποτένιο πράγμα,
Κουρελιασμένο ρούχο απάνω σε μπαστούνι, εκτός
Αν η ψυχή χτυπήσει τις παλάμες της και τραγουδάει
πιο δυνατά, πιο δυνατά
Στο κάθε ξέσκισμα της θνητής φορεσιάς της,
Και δεν είναι σχολειό του τραγουδιού παρά η μελέτη
Των μνημείων της δικής της μεγαλοπρέπειας∙
Έτσι λοιπόν αρμένισα τις θάλασσες για νά ‘ρθω
Στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου.
ΙΙΙ
Σοφοί ορθωμένοι μέσα στην άγια φωτιά του Θεού
Λες στο χρυσό ψηφιδωτό ενός τοίχου,
Βγείτε απ’ την άγια τη φωτιά, στριφογυρίστε μες στο
στρόβιλο,
Γενείτε δάσκαλοι του τραγουδιού για την ψυχή μου.
Κάψετε την καρδιά μου κι αναλώστε την∙ την άρρωστη του
πόθου,
Δεμένη σ’ ένα ζώο που ξεψυχά,
Δεν ξέρει τώρα τι είναι∙ και δεχτείτε με
Στην τεχνουργία της αιωνιοτητας.
ΙV
Και μια φορά που θά ‘βγω από τη φύση, ποτέ μου δε
θ’ αποζητήσω
Για τη σωματική μορφή μου πράγμα φυσικό,
Αλλά τέτοια μορφή που οι Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν
Από σφυρήλατο χρυσάφι και μαλαματένιο σμάλτο
Για να κρατήσουν ένα νυσταλέον Αυτοκράτορα ξυπνό∙
Ή στήνουν σε χρυσό κλωνάρι για να τραγουδά
Στους άρχοντες και τις αρχόντισσες του Βυζαντίου
Τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν.
1927
Σε πείσμα του Yeats που αναφέρει για τους νέους ότι «παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν/Του αγέραστου νου τα μνημεία», το indie-rock συγκρότημα, οι αμερικανοί Liars εμπνέονται από το ποίημα του και τιτλοφορούν ανάλογα ένα από τα κομμάτια του τέταρτου άλμπουμ τους (βλ. παρακάτω). Είναι αξιοσημείωτη η επίδραση που έχει το ποίημα του Yeats, που, ειρήσθω εν παρόδω, αποτελεί σχολικό ανάγνωσμα σε Αμερική και Αγγλία, στην ποπ κουλτούρα του αγγλοσαξωνικού κόσμου. Η Βικιπέδια σημειώνει, εκτός από αυτό, και τις εξής αναφορές:
• Την ομώνυμη νουβέλα του Robert Silverberg (1984) που εκτός των άλλων δομείται και πάνω στα θέματα του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Philip Roth, The Dying Animal που τιτλοφορείται με βάση μια φράση του ποιήματος.
• Τη νουβέλα της Saul Bellow, Seize the Day που εμφανίζει τον πρωταγωνιστή Tommy Wilhelm να είναι «άρρωστος του πόθου»
• Το ποίημα του Καναδού ποιητή Leonard Cohen "Montreal 1964" που περιέχει τους στίχους «Ο Καναδάς είναι ένα ζώο που ξεψυχά/Δε θα προσδεθώ σ’ ένα ζώο που ξεψυχά». Ο Cohen αναφέρει ότι επηρεάστηκε από τον Yeats.
• Τη μουσικό Lisa Gerrard που δίνει τον τίτλο «Ταξίδι στο Βυζάντιο» σ’ ένα από τα κομμάτια του άλμπουμ Immortal Memory (2004), και τον συνθέτη Michael Brown που μελοποίησε το έργο του Yeats.
• Τον Αμερκανό τραγουδοποιό John Austin που αναφέρει το ποίημα ως πηγή της έμπνευσής του για το άλμπουμ του, Byzantium (1996).
• Τον τίτλο του μυθιστορήματος του Guy Gavriel Kay, Sailing To Sarantium που είναι μια ξεκάθαρη νύξη στην υπόθεση του ποιήματος∙ είναι μια ιστορική μυθοπλασία που βασίζεται στην πραγματική ιστορία του Βυζαντίου.
• Τη δομή του ποιήματος που διαφαίνεται στο μυθιστόρημα του Richard Powers, Plowing the Dark, (βλ. κυρίως το Κεφ. 26)∙ το μυθιστόρημα μοιράζεται από κοινού με το ποίημα το ενδιαφέρον για την αλληλεπίδραση φύσης-τεχνουργίας.
• Το μυθιστόρημα του Cormac McCarthy, No Country for Old Men (2005) και την ομώνυμη τανία των Αδελφών Κοέν που τιτλοφορούνται με βάση τον πρώτο στίχο του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Bruce Sterling, Holy Fire (1996) που τιτλοφορείται με βάση την τρίτη στροφή.
• Το μυθιστόρημα του J. M. Coetzee, Disgrace, (1999 ) όπου ο πρωταγωνιστής David Lurie παρατηρεί για τη γενέτειρά του Νότια Αφρική «Δεν είναι τόπος για γέροντες αυτός».
• Το μυθιστόρημα της Anne Rice, The Vampire Armand, όπου ο Armand αρχίζει την ιστορία παραθέτοντας την πρώτη στροφή του ποιήματος.
