Τα αρχαία αγάλματα της Κωνσταντινούπολης

Ένα από τα τέσσερα άλογα του Αγίου Μάρκου
που μεταφέθηκαν στη Βενετία
από τον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης

Η ανάρτηση μου αυτή έρχεται ως συνέχεια αυτής για τον συμβολισμό που είχε για το Βυζάντιο το άγαλμα της Αθηνάς και στοχεύει στην παρουσίαση των χάλκινων γλυπτών της Βασιλεύουσας όπως μας τη δίνει στην ιστορία του ο Νικήτας Χωνιάτης. Ο Χωνιάτης κατέγραψε σ’ ένα υψηλής λογοτεχνικής αξίας κείμενο την ιστορία από τη βασιλεία του Ιωάννη Κομνηνού ως την Τέταρτη Σταυροφορία. Διέκοψε μάλιστα σ’ αυτό το σημείο την εξιστόρηση των γεγονότων γιατί δεν άντεχε τον πόνο από την καταστροφή της αγαπημένης του πόλης. Στα πλαίσια της εξιστόρησης της λεηλασίας και του χάους που προκάλεσαν οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη απαριθμεί κάποια από τα χάλκινα γλυπτά που στόλιζαν τους δρόμους και τις πλατείες της πόλης, όχι για να εξάρει τις ομορφιές τους, αλλά, αλλοίμονο, για να περιγράψει την καταστροφή τους από τους σταυροφόρους, από αυτούς «τους ανέραστους του κάλλους βαρβάρους» όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλεί.

Ο λόγος που παρουσιάζω εδώ το κείμενό του, που αποτελεί και το τέλος του έργου του, είναι για να καταρρίψουμε κάποιους μύθους. Πρώτα απ’ όλα, την απάτη των χριστιανόπληκτων, που κατάφεραν να μας πείσουν ότι οι Ρωμαίοι του Βυζαντίου δεν έκαναν τίποτα άλλο στη ζωή τους από το να ψέλνουν ολονυκτίες στις εκκλησιές και τα μοναστήρια, να στέκονται γονυπετείς μπροστά στις εικόνες και να διάγουν πολυήμερες νηστείες και προσευχές. Οι βυζαντινοί Ρωμαίοι ήταν όπως όλοι οι άνθρωποι σε κάθε εποχή: και γλεντούσαν και τραγουδούσαν και τσιλιμπούρδιζαν και έβριζαν και σπούδαζαν και φιλοσοφούσαν και δούλευαν και δημιουργούσαν.

Ύστερα, γιατί δεν αντέχω άλλο τις μπούρδες των ελληνολατρών, που για να δικαιολογήσουν την καταστροφή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δημιούργησαν το κακό φάντασμα του σκοταδιστικού Βυζαντίου που μισούσε κάθετι ελληνικό. Αυτό συνέβη τον 4ο και 5ο αιώνα, εποχές κρίσης, αλλά μετά τα πράγματα άλλαξαν. Η αρχαία Ελλάδα κατέλαβε τη θέση που της άξιζε και που ήταν πολύ υψηλότερη από τη θέση που της δίνει ο αμόρφωτος και αστοιχείωτος όχλος του σημερινού νεοελληνικού κρατιδίου.

Τέλος, γιατί βαρέθηκα τα κηρύγματα των τουρκομάχων που, λόγω της ιδεοληψίας τους, ανήγαγαν την άλωση του 1453 ως καθοριστικό για την ιστορία γεγονός. Αλήθεια, τι ακριβώς άλωσαν οι Οθωμανοί; Την αυτοκρατορία που είχε συρρικνωθεί γύρω από την Κωνσταντινούπολη; Την πόλη που αποτελούσαν μερικά χωριουδάκια εντός των τειχών με ενδιάμεσες έρημες, χορτιαριασμένες εκτάσεις; Τα πλούτη και το χρυσάφι των εκκλησιών; Η πραγματική άλωση της Κωνσταντινούπολης (έγκλημα κατά της ανθρωπότητας τη χαρακτήρισε ο Sir Steven Runciman) έγινε το 1204 από τους σταυροφόρους. Ο Χωνιάτης, αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, είναι συγκλονιστικός στις περιγραφές. Οι σταυροφόροι μπήκαν στις εκκλησίες, αφαίρεσαν τα ιερά σκεύη, ποδοπάτησαν τα ιερά λείψανα για να πάρουν το χρυσό και τους πολύτιμους λίθους, άνοιξαν τους τάφους των αυτοκρατόρων για να αποσπάσουν τα τιμαλφή, αφαίρεσαν το χρυσό διάκοσμο τον κτιρίων και όταν τελειώσαν αυτά που τους γυάλιζαν στο μάτι έλιωσαν το μολύβι που βρισκόταν στις στέγες των κτιρίων και το χαλκό των αρχαίων γλυπτών. Αλλά, αναζητώντας τον πλούτο, διέπραξαν κάτι πολύ σοβαρότερο: κατασπάραξαν την ψυχή της Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη, από την ίδρυσή της, δεν είχε αλωθεί ποτέ. Αιώνες αυτοκρατορικής δόξας είχαν συσσωρευτεί μέσα στα τείχη της. Σύμβολα εξουσίας και συνέχειας μέσα στο χρόνο ήταν εκεί, για να διαφυλάσσουν την ιστορική μνήμη των Ρωμαίων. Το τέλος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν γραφτό να το δώσουν εκείνοι που αποτέλειωσαν και τη Δυτική: οι Γερμανοί. Οι Οθωμανοί το 1453 δεν έκαναν τίποτα άλλο από το να πάρουν αυτό που de facto τους ανήκε, εκθρονίζοντας τον τελευταίο Ρωμαίο αυτοκράτορα, ένα ανδρείκελο μάλλον παρά κραταιό κυβερνήτη, και να στεφθούν και de jure «Κάιζερ ι Ρουμ» (Καίσαρ των Ρωμαίων).

Αλλά ας έρθουμε στα αρχαία αγάλματα που έγιναν βορά των βαρβάρων σταυροφόρων.

1. Το κολοσσιαίο άγαλμα της Ήρας που στόλιζε την Αγορά του Κωνσταντίνου.
2. Το σύμπλεγμα του Πάριδος και της Αφροδίτης να της δίνει το μήλο της έριδος.
3. Το χάλκινο Ανεμοδούλιον, ένα μηχανισμό που έμπαινε σε λειτουργία με το φύσημα των ανέμων και άκουγες κελαηδήματα πουλιών, βελάσματα προβάτων και κάθε φυσικό ήχο και έβλεπες τους Έρωτες να πετούν μήλα ο ένας στον άλλο. [Περίφημοι ήταν αυτοί οι μηχανισμοί στο Βυζάντιο που άφηναν άφωνο κάθε επισκέπτη]
4. Toν τεράστιο έφιππο ανδριάντα στην Αγορά του Ταύρου, που άλλοι έλεγαν ότι παρίστανε τον Ιησού του Ναυή και άλλοι τον Βελλεροφόντη με τον Πήγασο.
5. Όλα τα αγάλματα του Ιπποδρόμου.
6. Τον Ηρακλή που είχε τις διαστάσεις του πρωτότυπου αγάλματος φιλοτεχνημένου από τον Λυσίμαχο.
7. Τον γάιδαρο με τον αναβάτη του που είχε στήσει ο Αύγουστος στο Άκτιο για να τον τιμήσει για τις πληροφορίες που του είχε δώσει για τον Μάρκο Αντώνιο, λίγο πριν τη μεγάλη μάχη.
8. Το κατεξοχήν σύμβολο της Ρώμης, τη λύκαινα που είχε βυζάξει το Ρώμο και τον Ρωμύλο («τα παλαιά σεμνώματα του γένους» λέει ο Χωνιάτης).
9. Το σύμπλεγμα του άνδρα με το λιοντάρι.
10. Το άλογο του Νείλου.
11. Τον ελέφαντα.
12. Τις Σφίγγες.
13. Το αχαλίνωτο, αφηνιασμένο άλογο.
14. Τη Σκύλλα.
15. Τον αετό, στον Ιππόδρομο, που είχε χρησιμοποιήσει ο Απολλώνιος ο Τυανέας για να αντιμετωπίσει τα φίδια και να σώσει το λαό του Βυζαντίου.
16. Το λάγνο άγαλμα της Ωραίας Ελένης.
17. Το σύμπλεγμα της κόρης και του έφιππου άνδρα.
18. Τους αρματηλάτες σε μια σκηνή κυνηγιού.
19. Τον βασιλίσκο, ή βου του Νείλου ή κροκόδειλο κατ’ αλλους.

Όλα αυτά, και άλλα που δεν απαριθμούνται, οι «αγράμματοι βάρβαροι» και «αναλφάβητοι» σταυροφόροι τα παρέδωσαν στη φωτιά για να τα κάνουν νομίσματα.

Αλλά ας δούμε τώρα το αριστοτεχνικό κείμενο του Χωνιάτη. Προσέξτε πώς στο κλείσιμο του έργου του, περιγράφοντας το τελευταίο γλυπτό, μεταφέρει την εικόνα της αλληλοσφαγής στα ανθρώπινα πράγματα και στην τρέχουσα κατάσταση του Βυζαντίου, κάνοντας την εξής άρτιας μορφής και μεστής νοήματος παρατήρηση: "Καὶ τὰ μὲν οὕτως ἦσαν ὑπ᾽ ἀλλήλων νεκρούμενα καὶ κοινὴ μὲν ἀμφοῖν ἡ ἅμιλλα, κοινὴ δὲ καὶ ἡ ἄμυνα, ἰσοπαλὴς δὲ ἡ νίκη, σύντροχος δὲ καὶ ὁ θάνατος".

[Το απόσπασμα του Χωνιάτη που ακολουθεί υπάρχει μεταφρασμένο στα αγγλικά εδώ.]


Ἐπεὶ δὲ χρημάτων καὶ οὕτως ἐσπάνιζον (οὐδὲ γὰρ φιλοπλουτίας κόρον ὅτε δὴ τὸ βάρβαρον ἴσησι) τοῖς χαλκοῖς ἐποφθαλμίζουσιν ἀνδριᾶσι καὶ παραδιδόασι τούτους πυρί. Ἥ τε οὖν ἐν τῇ Κωνσταντινείῳ ἀγορᾷ ἱσταμένη πολύχαλκος Ἥρα κέκοπται εἰς στατῆρας καὶ χωνείᾳ παραδίδοται, ἧς ἡ κεφαλὴ μόγις τέτρασι βοῶν ὑποτρόχοις ζεύγμασιν ἐς τὸ μέγα παλάτιον ἀποκεκόμισται.

Καὶ ἐπ᾽ αὐτῇ ὁ Πάρις Ἀλέξανδρος τῆς βάσεως ἀνατέτραπται, συνεστὼς Ἀφροδίτῃ καὶ χειρίζων ταύτῃ τὸ χρύσεον μῆλον τῆς Ἔριδος. Τὸ δὲ τετράπλευρον χαλκοῦν μηχάνημα μετέωρον ἀναβαῖνον καὶ μικροῦ τοῖς τῶν κιόνων μείζοσιν ἐς ὕψος ἀνθαμιλλώμενον, ὅσοι πολλαχῇ τῆς πόλεως ἀνεστήκασι, τίς οὐκ ἂν ὀφθαλμὸν ἐκείνῳ ἐπιβαλὼν τῆς ποικιλίας ἐθαύμασεν; ἅπας μουσικὸς ὄρνις τὰ ἐαρινὰ μελῳδῶν ἐκεῖ ἐντετύπωτο· γεηπόνων ἔργα καὶ αὐλοὶ καὶ γαυλοὶ καὶ προβάτων βληχήματα καὶ ἀρνῶν σκιρτήματα ἐξεικόνιστο· ὑφήπλωτο καὶ θαλάττιον πέλαγος καὶ νεπόδων ἀγέλαι καθωρῶντο, οἱ μὲν ζωγρούμενοι, οἱ δὲ τὰ δίκτυα τυραννοῦντες καὶ κατὰ βυθοῦ πάλιν ἀνέτως φερόμενοι· οἱ δ᾽ Ἔρωτες σύνδυο καὶ σύντρεις ἀλλήλοις ἀνθοπλιζόμενοι, γυμνοὶ περιβλημάτων, ἐβάλλοντο μήλοις καὶ ἔβαλλον, γλυκεῖ περιβρασσόμενοι γέλωτι. τοῦ δὲ τοιούτου τετραπλεύρου ἐς ὀξὺ σχῆμα κατὰ πυραμίδα
τελευτῶντος ἀπῃώρητο ἄνωθεν γυναικόμορφον εἴκασμα καὶ ταῖς πρώταις τῶν ἀνέμων κινήσεσι περισοβούμενον· ὁπόθεν καὶ Ἀνεμοδούλιον ἐπεκέκλητο.

Πλὴν ἀλλὰ καὶ τοῦτο τὸ περικαλλέστατον ἔργον τοῖς χοανευταῖς παρέδοσαν, ὥσπερ καὶ τὸν ἐν τῷ Ταύρῳ ἐπὶ τραπεζώδους βάσεως ἔφιππον ἱστάμενον ἄνδρα, τὸν ἡρωϊκὸν τὸ εἶδος καὶ τὸ μέγεθος ἀξιάγαστον. εἶναι δὲ οὗτος ἐλέγετο παρὰ μὲν ἐνίοις Ἰησοῦς ὁ τοῦ Ναυῆ, τεκμαιρομένοις τὸν ἄνδρα τῇ πρὸς ἥλιον ἐκτάσει τῆς χειρὸς ἤδη τῆς πρὸς δύσιν πορείας ἐχόμενον καὶ τὴν κατὰ Γαβαὼν στάσιν οἱονεὶ ἐπιτάσσοντα, ὡς δ᾽ ἐδόκει τοῖς πλείοσιν, ὁ ἐν τῇ νήσῳ τοῦ Πέλοπος γεννηθεὶς καὶ τραφεὶς Βελλεροφόντης Πηγάσῳ ἐπικαθήμενος· ἦν γὰρ ὁ ἵππος ἀχάλινος, ὁποῖος ὁ Πήγασος παραδίδοται, ἄνετα κροαίνων κατὰ πεδίων καὶ πάντα ἀδοξῶν ἀναβάτην ὡς πτηνὸς ἅμα καὶ πεζὸς φερόμενος. ἀλλὰ καὶ φήμη παλαίφατος καὶ ἐς ἡμᾶς διαβαίνουσα τοῖς τῶν ἁπάντων ἐνέκειτο στόμασιν ἐν τῇ ἐμπροσθίῳ τοῦ ἵππου τοῦδε λαιᾷ χηλῇ ἀνδρείκελον κεύθεσθαι, τισὶ μὲν ἐκ τοῦ τῶν Βενετίκων γένους τινὸς εἶναι παραδιδόμενον, ἄλλοις δ᾽ ἑτέρου τῶν μὴ ἐνσπόνδων Ῥωμαίοις ἐπιζεφυρίων ἐθνῶν ἢ καὶ τῶν Βουλγάρων ἑνός. πολλάκις οὖν ἡ τῆς χηλῆς ἐπεποιήθη ἀσφάλισις ἐς τὸ πάντῃ ἀφώρατον ὧν ᾔδετο κρύπτειν ἔνδοθι. κατατεμαχισθέντος δὲ τοῦ ἵππου καὶ σὺν τῷ ἀναβάτῃ παραπεμφθέντος πυρὶ εὕρηται καὶ τὸ τῇ ὁπλῇ τοῦ ἵππου ἐντυμβευόμενον χαλκῆρες ἴνδαλμα καὶ ἦν περικείμενον χλαῖναν, ὁποίαν τῶν θρεμμάτων τὰ ἔρια πλέκουσιν· ὀλίγα δὲ τῶν ἐπ᾽ αὐτῷ πεφασμένων οἱ Λατῖνοι φροντίσαντες πυρὶ καὶ τοῦτο ἐνέβαλον.

Ἀλλ᾽ οὐδὲ τῶν ἐν τῷ ἱππικῷ ἱσταμένων ἀγαλμάτων καὶ ἀλλοίων θαυμαστῶν ἔργων τὴν καταστροφὴν παρῆκαν οἱ τοῦ καλοῦ ἀνέραστοι οὗτοι βάρβαροι, ἀλλὰ καὶ ταῦτα κεκόφασιν εἰς νόμισμα, ἀνταλλασσόμενοι μικρῶν τὰ μεγάλα καὶ τὰ δαπάναις πονηθέντα μεγίσταις οὐτιδανῶν ἀντιδιδόντες κερμάτων.

Κατήρειπτο οὖν Ἡρακλῆς ὁ τριέσπερος μέγας μεγαλωστὶ κοφίνῳ ἐνιδρυμένος, τῆς λεοντῆς ὑπεστρωμένης ἄνωθεν, δεινὸν ὁρώσης κἀν τῷ χαλκῷ καὶ μικροῦ βρυχηθμὸν ἀφιείσης καὶ διαθροούσης τὸ ἐφιστάμενον ἐκεῖσε τοῦ πλήθους ἀπάλαμνον. ἐκάθητο δὲ μὴ γωρυτὸν ἐξημμένος, μὴ τόξον ταῖν χεροῖν φέρων, μὴ τὸ ῥόπαλον προβαλλόμενος, ἀλλὰ τὴν μὲν δεξιὰν βάσιν ἐκτείνων ὥσπερ καὶ τὴν αὐτὴν χεῖρα ἐς ὅσον ἐξῆν, τὸν δ᾽ εὐώνυμον πόδα κάμπτων ἐς γόνυ καὶ τὴν λαιὰν χεῖρα ἐπ᾽ ἀγκῶνος ἐρείδων, εἶτα τὸ λεῖπον τῆς χειρὸς ἀνατείνων καὶ τῷ πλατεῖ ταύτης ἀθυμίας πλήρης καθυποκλίνων ἠρέμα τὴν κεφαλὴν καὶ τὰς ἰδίας οὕτω τύχας ἀποκλαιόμενος καὶ δυσχεραίνων τοῖς ἄθλοις, ὅσους αὐτῷ Εὐρυσθεὺς οὐ κατὰ χρείαν, κατὰ δὲ φθόνον μᾶλλον ἠγωνοθέτει, τῷ τῆς τύχης περιόντι φυσώμενος. ἦν δὲ τὸ στέρνον εὐρύς, τοὺς ὤμους πλατύς, τὴν τρίχα οὖλος, τὰς πυγὰς πίων, βριαρὸς τοὺς βραχίονας, καὶ εἰς τόσον προήκων μέγεθος, ἐς ὅσον, οἶμαι, καὶ τὸν ἀρχέτυπον Ἡρακλῆν εἴκασεν ἂν ἀναδραμεῖν ὁ Λυσίμαχος ὁ πρῶτον ἅμα καὶ ὕστατον τῶν ἑαυτοῦ χειρῶν πανάριστον φιλοτέχνημα τουτονὶ χαλκουργήσας, καὶ οὕτω μέγιστον ὡς τὴν περιειλοῦσαν τὸν αὐτοῦ ἀντίχειρα μήρινθον ἐς ἀνδρεῖον ζωστῆρα ἐκτείνεσθαι καὶ τὴν κνήμην τοῦ ποδὸς εἰς ἀνδρόμηκες. τοιοῦτον δ᾽ ὄντα τὸν Ἡρακλῆν οὐ παρῆλθον ἀκαθαίρετον οἱ τὴν ἀνδρείαν τῶν συννόμων ἀρετῶν διιστῶντες καὶ ταύτην ἑαυτοῖς οἰκειοῦντες καὶ περὶ πλείστου τιθέμενοι.

Τούτῳ δὲ συγκαθεῖλον καὶ τὸν σεσαγμένον καὶ σὺν ὀγκηθμῷ στελλόμενον ὄνον καὶ τὸν τούτῳ ἐφεπόμενον ὀνηγόν, οὓς ἐν Ἀκτίῳ ἔστησε Καῖσαρ ὁ Αὔγουστος, ὅ ἐστιν ἡ καθ᾽ Ἑλλάδα Νικόπολις, ἡνίκα νυκτὸς ἐξιὼν τὸ τοῦ Ἀντωνίου κατασκέψασθαι στράτευμα ἀνδρὶ ἐνέτυχεν ὄνον ἐλαύνοντι καὶ πυθόμενος, ὅστις εἴη καὶ ἔνθα πορεύεται, ἤκουσεν ὡς καλοῦμαι Νίκων καὶ ὁ ἐμὸς ὄνος Νίκανδρος, ἀφικνοῦμαι δὲ πρὸς τὴν τοῦ Καίσαρος στρατιάν.”

Οὐδὲ μὴν τῆς ὑαίνης τε καὶ λυκαίνης τὰς χεῖρας ἀπήγαγον, ἃς Ῥῶμος καὶ Ῥωμύλος ἐθήλασαν· στατήρων δὲ βραχέων, καὶ τούτων χαλκῶν, τὰ παλαιὰ σεμνώματα τοῦ γένους ἀπέδοσαν καὶ καθῆκαν αὐτὰς ἐς τὸ χωνευτήριον. ἔτι γε μὴν καὶ τὸν ἄνδρα τὸν παλαίοντα λέοντι· καὶ τὸν ἵππον τὸν Νειλῷον, ἐς οὐραῖον ἠκανθωμένον λεπίσι τὰ ὄπισθεν τοῦ σώματος λήγοντα· καὶ τὸν σείοντα τὴν προνομαίαν ἐλέφαντα· τὰς Σφίγγας ἐπὶ τούτοις, τὰς εὐειδεῖς ὡς γυναῖκας τὰ ἔμπροσθεν καὶ φρικτὰς ὡς θηρία τὰ ὄπισθεν, καινοτέρας δὲ ὡς καὶ πεζῇ βαινούσας καὶ κούφως τῷ πτερῷ φερομένας καὶ διαμιλλωμένας τοῖς τῶν ὀρνίθων μεγαλοπτέρυξι· καὶ τὸν ἀχάλινον ἵππον ὀρθιάζοντα τὸ οὖς καὶ φριμάσσοντα, γαῦρόν τε καὶ εὐήνιον προποδίζοντα· καὶ τὸ ἀρχαῖον κακόν, τὴν Σκύλλαν, μέχρι μὲν ἰξύος γυναικεῖον εἶδος προφαίνουσαν, καὶ τοῦτο προτενὲς καὶ ὑπερμαζῶν καὶ μεστὸν ἀγριότητος, τὰ δ᾽ ἔκτοτε διεσχισμένον εἰς θῆρας ἐμπηδῶντας τῇ τοῦ Ὀδυσσέως νηῒ καὶ συχνοὺς τῶν ἑταίρων καταβροχθίζοντας.

Ἦν δ᾽ ἐν τῷ ἱππικῷ καὶ χάλκεος ἀετὸς ἀνακείμενος, τοῦ ἐκ Τυάνων Ἀπολλωνίου καινὸν μεθόδευμα καὶ τῆς ἐκείνου γοητείας μεγαλοπρεπὲς μαγγάνευμα. παραβαλὼν γάρ ποτε Βυζαντίοις παρεκλήθη τὰ τῶν ὄφεων κατευνάσαι δήγματα, ὑφ᾽ ὧν ἔπασχον ἐκεῖνοι κακῶς. ἀμέλει καὶ συνερίθοις ταῖς ἀρρητουργίαις χρησάμενος, ὧν ὑφηγηταὶ δαίμονες καὶ ὅσοι τὰ τούτων πρεσβεύουσιν ὄργια, ἐπὶ στήλης ἀνίστησιν ἀετόν, ἡδονὴν ἐνστάζον ψυχαῖς ὅραμα καὶ πεῖθον χρονοτριβεῖν τοὺς αὐτοῦ θέας κατατρυφῶντας ὡς τοὺς ὑπέχοντας ἀκοὴν τὰ τῶν Σειρήνων δυσπαρόδευτα μελῳδήματα. διῇρκε μὲν γὰρ ὡς ἐς πτῆσιν τὰς πτέρυγας, ὄφις δὲ τοῖς ποσὶν ὑποκείμενος καὶ λορδούμενος ἐς ὁλκοὺς ἀπεῖργεν αὐτὸν τῆς ἀναφορᾶς, οἷα τοῖς ἄκροις τοῦ σώματος ὡς πρὸς δῆγμα ἐγχρίπτων ταῖς πτέρυξιν. ἤνυε δὲ ὁ ἰοβόλος οὐδέν· ταῖς γὰρ τῶν ὀνύχων ἐμπερονηθεὶς ἀκωκαῖς ἔσβεστο τὴν ὁρμὴν καὶ ὑπνώττειν μᾶλλον ἐδόκει ἢ γοῦν πρὸς καταπάλαισιν τοῦ ὄρνιθος ταῖς ἐκείνου προσφύεσθαι πτέρυξι. καὶ ὁ μὲν ὄφις οὕτω πνέων τὰ λοίσθια καὶ τὸν ἰὸν εἶχεν ἑαυτῷ συνθνήσκοντα· ὁ δ᾽ ἀετὸς γαῦρον ὁρῶν καὶ μόνον οὐχὶ κλώζων τὰ ἐπινίκια ὥρμα συνεξᾶραι τὸν ὄφιν καὶ ἅμα οἱ διαέριος φέρεσθαι, τεκμαίρεσθαι τοῦτο διδοὺς τῷ χαροπῷ τοῦ βλέμματος καὶ τῇ νεκρώσει τοῦ ὄφεως, ὃν εἶπέ τις ἂν ἰδὼν ἐπιλελησμένον τῶν ἑλίξεων καὶ τοῦ δάκνειν ἐς ὄλεθρον καὶ τοὺς λοιποὺς Βυζαντίους ὄφεις τῷ καθ᾽ αὑτὸν διασοβεῖν ὑποδείγματι καὶ πείθειν ταῖς χειαῖς συσπειρᾶσθαι καὶ παραβύεσθαι.

οὐ μόνον δὲ καθ᾽ ὅσα εἰρήκειμεν ἀξιάγαστον ἦν τουτὶ τὸ ἀέτειον εἴκασμα, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ τὰ τῆς ἡμέρας ὡριαῖα τμήματα διὰ τῶν ἐν ταῖς πτέρυξι κεχαραγμένων γραμμῶν, οὐσῶν δυοκαίδεκα, τρανότατα ὑπεδήλου τοῖς τὰς ὄψεις ἐκείνῳ σὺν λόγῳ προσβάλλουσιν, ἡνίκα μὴ νεφέλαις ἐγνοφοῦτο τὰς ἀκτῖνας ὁ ἥλιος.

Τί δὲ ἡ λευκώλενος Ἑλένη καλλίσφυρός τε καὶ δολιχόδειρος, ἡ τὸ Πανελλήνιον ἐς Τροίαν ἀθροίσασα καὶ καθελοῦσα Τροίαν, ἐκ δὲ ταύτης προσοκείλασα Νείλῳ κἀκεῖθεν αὖθις ἐς ἤθη τὰ Λακώνων ἐπαναλύσασα χρόνιος; ἆρ᾽ ἐμείλιξε τοὺς δυσμειλίκτους; ἆρ᾽ ἐμάλθαξε τοὺς σιδηρόφρονας; οὐμενοῦν οὐδ᾽ ὅλως τοιοῦτόν τι δεδύνηται ἡ πάντα θεατὴν τῷ κάλλει δουλαγωγήσασα, καίπερ ἐστολισμένη θεατρικῶς καὶ δροσώδης ὁρωμένη κἀν τῷ χαλκῷ καὶ ὑγραινομένη πρὸς ἔρωτα τῷ χιτῶνι, τῷ κρηδέμνῳ, τῇ στεφάνῃ καὶ τῷ πλοχμῷ τῶν τριχῶν· ὁ μὲν γὰρ ἀραχνίων λεπτότερος ἦν, τὸ δὲ δαιδάλεον ἐπανέκειτο, ἡ δὲ διέδει τὸ μέτωπον χρυσοῦ καὶ τιμαλφῶν λίθων ὑποκρινομένη διαύγειαν, ὁ δὲ τὸ τῆς κόμης κεχυμένον καὶ διασοβούμενον πνεύμασιν ὀπισθίῳ δεσμεύματι περιέσφιγγεν ἕως κνημῶν ἐκτεινόμενον. ἦν δὲ καὶ τὰ χείλη καλύκων δίκην ἠρέμα παρανοιγόμενα, ὡς καὶ δοκεῖν ἀφιέναι φωνήν· τὸ δὲ χάριεν μειδίαμα εὐθέως προσυπαντῶν καὶ χαρμονῆς πιμπλῶν τὸν θεώμενον καὶ τὸ τοῦ βλέμματος χαροπὸν καὶ τὰς ἁψῖδας τῶν ὀφρύων καὶ τὴν λοιπὴν εὐφυΐαν τοῦ σώματος οὐκ ἦν, ὁποῖα ἦν, διαγράψαι λόγῳ καὶ παραστῆσαι τοῖς ἔπειτα.

Ἀλλ᾽ ὦ Τυνδαρὶς Ἑλένη, κάλλος αὐτόθεν καλόν, Ἐρώτων μόσχευμα, Ἀφροδίτης τημελούχημα, πανάριστον φύσεως δώρημα, Τρώων καὶ Ἑλλήνων βράβευμα, ποῦ σοι τὸ νηπενθὲς καὶ κακῶν ἁπάντων ἐπίληθες φάρμακον, ὃ Θώνου σοι παράκοιτις ἐχαρίσατο; ποῦ δὲ τὰ ἄμαχα φίλτρα; πῶς οὐκ ἐχρήσω τούτοις ὡς πάλαι καὶ νῦν; ἀλλ᾽ οἶμαί σοι ταῖς Μοίραις πέπρωται τῇ τοῦ πυρὸς ὑποπεσεῖν ἐρωῇ, μηδ᾽ ἐν εἰκόνι παυσαμένην ἀνακάειν τοὺς ὁρῶντας εἰς ἔρωτας· εἶπον δ᾽ ἂν ὡς καὶ ἀντίποινα τοῦ τὴν Τροίαν ᾐθαλῶσθαι πυρὶ ταῖς σαῖς σχετλίως φρυκτευθέντι φιλότησιν οἱ Αἰνειάδαι οὗτοι πυρί (σε) κατέκριναν. ἀλλ᾽ οὐκ ἐᾷ με τὸ χρυσομανὲς τῶν ἀνδρῶν διανοήσασθαί τι τοιοῦτον καὶ φθέγξασθαι, ὑφ᾽ οὗ τὰ σπάνια πανταχοῦ καὶ καλῶν κάλλιστα ἔργα παντελεῖ ἀφανισμῷ παρεπέμφθησαν, εἰπεῖν δὲ καὶ τὸ τὰς ἑαυτῶν γυναῖκας ὀβολῶν μετρίων πολλάκις ἀποδιδόναι καὶ ἀποπέμπεσθαι, καὶ μᾶλλον εἰ προσανέχουσι τηλίᾳ καὶ προστετήκασι πεττοῖς πανημέριοι ἢ καὶ πρὸς ὁρμὴν ἄλογον καὶ μανιώδη, οὐ μὴν ἀνδρείαν ἔμφρονα, κατ᾽ ἀλλήλων ἐνθουσιῶσι καὶ τὴν Ἄρεος σκευὴν περιτίθενται, τῆς νίκης προτιθέντες ἆθλον πάντα τὰ προσόντα σφίσιν, αὐτὰς τὰς κουριδίους ἀλόχους, ἐξ ὧν πατέρες ἠκηκόεισαν τέκνων, ἔτι δὲ τὸ μέγα χρῆμα καὶ τοῖς ἄλλοις δυσπαραίτητον τὴν ψυχήν, καὶ ἧς ἕνεκα τὰ πάντα περισπουδάζουσιν ἄνθρωποι. ἄλλως τε ποῦ παρ᾽ ἀγραμμάτοις βαρβάροις καὶ τέλεον ἀναλφαβήτοις ἀνάγνωσις καὶ γνῶσις τῶν ἐπὶ σοὶ ῥαψῳδηθέντων ἐκείνων ἐπῶν
“οὐ νέμεσις Τρῶας καὶ ἐϋκνήμιδας Ἀχαιοὺς
τοιῇδ᾽ ἀμφὶ γυναικὶ πολὺν χρόνον ἄλγεα πάσχειν·
αἰνῶς ἀθανάτῃσι θεαῖς εἰς ὦπα ἔοικεν”;

Δοτέον κἀκεῖνο τῷ λόγῳ. ἀνέκειτο ἐπὶ στήλης νεοειδὲς τὴν ὄψιν γύναιον, αὐτὸ τῆς ἡλικίας ἄγον τὸ χαριέστατον, ἐς τοὐπίσω τὴν κόμην ἀναδούμενον ἐπ᾽ ἀμφότερα τοῦ μετώπου συνεστραμμένην, οὐχ ὑπεραιωρούμενον, ἀλλ᾽ ὡς ἁπτὸν εἴη τοῖς ἐς αὐτὸ τὰς χεῖρας ἐκτείνουσι.

τούτου δὴ τοῦ μορφάσματος ἡ δεξιὰ χείρ, μηδενὸς ὑπόντος ἐρείσματος, ἄνδρα ἔφιππον ἀφ᾽ ἑνὸς ἱππείου ποδὸς ἐπὶ παλάμας ἀνεῖχεν ὡς οὐδὲ σκύφον κεράσματος ἕτερος. ἦν δ᾽ ὁ μὲν ἀναβάτης σφριγῶν τὸ σῶμα, φραττόμενος θώρακι, κνημῖσι τὼ πόδε περιστελλόμενος, πνέων ἀτεχνῶς πόλεμον· ὁ δὲ ἵππος ἀνίστη τὸ οὖς ὡς πρὸς σάλπιγγα, ὑψηλὸς τὸν αὐχένα, τὰς ὄψεις δριμὺς καὶ τὸν ἐκ τοῦ θυμοῦ δρόμον προφαίνων τοῖς ὀφθαλμοῖς· οἱ δὲ πόδες ἀνεφέροντο ἀέριοι τὸ πολεμικὸν ἐπιδεικνύντες σάλευμα.

Μετὰ δὲ τὸ εἴκασμα τουτὶ ἄγχιστα τοῦ τῶν τετρώρων ἑῴου καμπτῆρος, ὃς ἐπεκέκλητο τοῦ Ῥουσίου, ἁρματηλάται ἄνδρες ἀνεστήλωντο, τῆς διφρευτικῆς προγράμματα δεξιότητος, μόνον οὐχὶ διαπρυσίως τῇ διαθέσει τῶν χειρῶν τοῖς διφρηλάταις παρεγγυώμενοι ὡς χρὴ προσπελῶντας τῇ νύσσῃ μὴ ἐφεῖναι τὰ χαλινά, ἀλλ᾽ ἐγκλίνειν ἀνασειρασμῷ τοὺς ἵππους καὶ συνεχεῖ καὶ σφοδροτέρῳ χρῆσθαι τῷ μύωπι, ὅπως περικλώμενοι τῆς νύσσης ἐχόμενα ἐῶσι τὸν συντρέχοντα ἀντίτεχνον τὴν ἐκ περιόδου ἐλᾶν καὶ ὕστατον ἔρχεσθαι, κἂν ἵππους δρομικωτέρους ἡνιοχῇ καὶ τὴν ἁμιλλητήριον τέχνην ὁρῷτο εὐπαίδευτος.

Ὁ δὲ λόγος καὶ ἄλλο τι προσθήσει τοῖς εἰρημένοις· οὐδὲ γὰρ συγγράψασθαι τὰ πάντα προύθετο. χάριεν τὴν θέαν καὶ τὴν τέχνην μικροῦ τῶν πάντων θαυμασιώτερον βάσις ἦν λιθίνη καὶ ἐπ᾽ αὐτῆς χαλκήλατον ζῷον παρὰ τοσοῦτον οὐκ ἀναμφήριστον βοῦν εἰκονίζον, παρ᾽ ὅσον βραχύκερκον ἦν μηδὲ βαθεῖαν καθεικὸς φάρυγγα, οἵαν οἱ Αἰγύπτιοι βόες τρέφουσι, μήτε μὴν χηλαῖς ὁπλιζόμενον. συνεῖχε δὲ τοῦτο ταῖς γένυσι καὶ εἰς πνῖγμα συνέθλιβε ζῷον ἕτερον δι᾽ ὅλου τοῦ σώματος λεπίσι θωρακιζόμενον οὕτω τραχείαις, ὡς καὶ ἐν χαλκῷ λυπεῖν τὸν ἁπτόμενον. ᾔδετο δὲ τὸ μὲν βασιλίσκον εἶναι, τὸ δὲ ἀσπίδα τὸ συμμαρπτόμενον τούτου τῷ στόματι· οὐκ ὀλίγοις δὲ τὸ μὲν Νειλῷος βοῦς, τὸ δὲ κροκόδειλος εἶναι εἰκάζετο.

Ἐμοὶ μὲν οὖν οὐ μέλον τοῦ τῶν δοξῶν ἀνομοίου, εἰπεῖν δὲ τὸ καινήν τινα τὴν πάλην ἀμφότερον τίθεσθαι καὶ δρᾶν ἐν μέρει καὶ πάσχειν κακῶς ὑπ᾽ ἀλλήλων ἑκάτερα, ὀλλύναι τε καὶ ὄλλυσθαι, καὶ κρατεῖν ἐν ταὐτῷ καὶ κρατεῖσθαι, καὶ νικᾶν ἄμφω καὶ ὑπ᾽ ἀλλήλων καταπαλαίεσθαι. τὸ μὲν γάρ, ὁ καὶ φημιζόμενος βασιλίσκος, διῳδήκει ἅπαν ἐκ κεφαλῆς ἕως καὶ αὐτοῦ τοῦ τῶν ποδῶν πέλματος καὶ κατιωμένον ὅλον τὸ σῶμα καὶ ὑπὲρ τὸ βατράχειον χρῶμα ἐχλώριζε, τοῦ φαρμάκου διαδραμόντος τὴν τοῦ ζῴου ξύμπασαν διαρτίαν καὶ εἰς θάνατον χρώσαντος.

ἐς γόνυ τοίνυν συνίζανε, τὸ ὄμμα ἔσβεστο τῆς ζωτικῆς ἐκμαρανθείσης δυνάμεως· μᾶλλον μὲν οὖν ἐδίδου τοῖς ὁρῶσι δοξάζειν ὡς πάλαι ἂν ἀνατέτραπτο νεκρωθέν, εἰ μὴ τῶν ποδῶν αἱ βάσεις ὑπήρειδον καὶ πρὸς στάσιν ὑπανεῖχον ὄρθιον. ἦν δὲ καὶ θάτερον ὁμοίως, τὸ ταῖς γένυσιν ἐνισχόμενον, βραχὺ μὲν τὸ οὐραῖον ἀσπαῖρον, μέγα δὲ κεχηνὸς τῷ ἀπάγχεσθαι τῇ τῶν γομφίων ξυνοχῇ· καὶ ξυντείνεσθαι μὲν ἐῴκει καὶ ὁρμᾶν πειρᾶσθαι τοῦ τῶν ὀδόντων ἕρκους διεκδῦναι καὶ διεκπεσεῖν τοῦ χάσματος, οὐκ ἴσχυε δέ, ὅτι τὰ μετὰ τοὺς ὤμους εὐθὺς καὶ τῶν ποδῶν τοὺς ἐμπροσθίους καὶ ὅσα τῷ οὐραίῳ συνήπτοντο μέρη τοῦ σώματος ἡ τοῦ στόματος ξυνεῖχε διάστασις καὶ ταῖς γένυσιν ἐνεπείρετο.

Καὶ τὰ μὲν οὕτως ἦσαν ὑπ᾽ ἀλλήλων νεκρούμενα καὶ κοινὴ μὲν ἀμφοῖν ἡ ἅμιλλα, κοινὴ δὲ καὶ ἡ ἄμυνα, ἰσοπαλὴς δὲ ἡ νίκη, σύντροχος δὲ καὶ ὁ θάνατος. ἐμοὶ δ᾽ ἔπεισιν εἰπεῖν ὡς τὸ φθείρεσθαι παρ᾽ ἀλλήλων καὶ σὺν ἀλλήλοις ἀπάγεσθαι τὴν ἐς θάνατον τὰ τῶν κακῶν κηρεσιφόρα καὶ ἀνθρώποις ὀλέθρια μὴ μόνον ἐν εἰκόσιν εἴη διατυποῦσθαι ἢ καὶ τοῖς ἀλκιμωτέροις τῶν ζῴων τοῦτο ἐπισυμβαίνειν, ἀλλὰ καὶ παρ᾽ ἔθνεσι συχνάκις γίνεσθαι, ὁποῖα τοῖς Ῥωμαίοις ἡμῖν ἐπεστράτευσε, φονῶντα κατ᾽ ἀλλήλων καὶ ὑπ᾽ ἀλλήλων, ὀλλύμενα δυνάμει Χριστοῦ τοῦ διασκορπίζοντος ἔθνη τὰ τοὺς πολέμους θέλοντα καὶ μὴ χαίροντος αἵμασιν, ὃς καὶ δίκαιον ἐπ᾽ ἀσπίδα καὶ βασιλίσκον δείκνυσιν ἐπιβαίνοντα καὶ λέοντα καταπατοῦντα καὶ δράκοντα.

Τῇ Ὑπερμάχῳ: ποια ήταν η Υπέρμαχος Στρατηγός του Βυζαντίου;

Πάντα για μένα ήταν μια σπαζοκεφαλιά. Πώς ήταν δυνατό η αγνή, αθώα εβραιοπούλα Μαριάμ να έχει επωμιστεί ενα τέτοιο βαρύ για τους ντελικάτους ώμους της ρόλο; Πώς ήταν δυνατόν η κρινοδάκτυλη παρθένος των Ευαγγελίων να έχει ζωστεί σπαθί και περικεφαλαία και σε ρόλο μάλιστα στρατηγού να ηγείται του ρωμαϊκού στρατεύματος; Μα, τόσο διεστραμμένοι και ηλίθιοι ήταν αυτοί οι Ρωμαίοι; Ύστερα από σκέψη κατέληξα στο όχι, οι Ρωμαίοι δεν ήταν ηλίθιοι, ήταν πανούργοι∙ ηλίθιοι είμαστε εμείς που τους πιστέψαμε. Τα όσα ακολουθούν αποτελούν δικές μου, προσωπικές σκέψεις που δεν κατάφερα να επιβεβαιώσω σε κάποια βιβλία, τα γεγονότα όμως στα οποία στηρίζομαι είναι σαφώς καταγεγραμμένα στις ιστορικές πηγές.

Είναι γνωστό τοις πάσι ότι η Κωνσταντινούπολη, η περιλάλητη «Βασιλίς των πόλεων» ήταν στολισμένη με αξιομνημόνευτα και θαυμάσια δημόσια κτίρια, τις δε πλατείες και τους δρόμους της διακοσμούσαν αρχαία αγάλματα, που τα περισσότερα μετέφερε ο Μέγας Κωνσταντίνος από τη Ρώμη. Η λαμπρότητα αυτών των στολιδιών παρακίνησε τους λογίους του Βυζαντίου να τα φωτογραφίσουν με το λόγο τους δημιουργώντας έτσι ένα από τα πιο γνήσια λογοτεχνικά είδη του Μεσαίωνα, τις περίφημες Εκφράσεις. Από τη Χρυσή Πύλη λοιπόν, τη χερσαία είσοδο των Θεοδοσιανών τειχών από την οποία εισέρχονταν οι σημαντικοί επισκέπτες αλλά και οι αυτοκράτορες όταν επέστρεφαν, μέχρι το αυτοκρατορικό κέντρο της πόλης –μια απόσταση περίπου πέντε χιλιομέτρων- διέτρεχαν λεωφόροι διακοσμημένοι με αγάλματα, που διακόπτονταν από μια σειρά αγορών, τους φόρους (forum) του 4ου, 5ου και 6ου αιώνα. Στην Αγορά του Ταύρου για παράδειγμα, υπήρχε ένας τεράστιος χάλκινος έφιππος ανδριάντας, ενώ στην οβάλ Αγορά του Κωνσταντίνου, εκτός από τη Στήλη του αυτοκράτορα υπήρχε και το κολοσσιαίο άγαλμα της Ήρας, που λέγαν ότι το κεφάλι του χρειάστηκαν τέσσερα ζευγάρια βόδια για να το μεταφέρουν. Στην Αγορά που ονόμαζαν Αυγουστείον δέσποζε η τεράστια Στήλη με το άγαλμα του Ιουστινιανού. Ο αδαής Ροβέρτος ντε Κλαρί περιγράφει τον καβαλάρη, όπως τον ονομάζει, να έχει υψωμένο το χέρι του προς τις χώρες των ειδωλολατρών και να έχει μια επιγραφή που έλεγε ότι ο αυτοκράτορας ποτέ δεν θα συνθηκολογούσε με τους Σαρακηνούς. Συγκρατείστε αυτή τη στάση του αγάλματος του Ιουστινιανού∙ θα την ξαναβρούμε αναζητώντας την ταυτότητα της Υπερμάχου Στρατηγού.

Η αλήθεια είναι ότι οι βυζαντινοί Ρωμαίοι έδιναν σ’ αυτά τα αγάλματα –και ιδιαίτερα στα αγάλματα των θεών και ηρώων της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας- συμβολικές διαστάσεις προσέχοντας επιμελώς να μην τους αποδίδουν θεϊκές ιδιότητες. Ο συμβολισμός όμως βάραινε ιδιαίτερα. Όπως στην περίπτωση του Ισαάκιου Άγγελου που, τις κρίσιμες μέρες που οι Σταυροφόροι σουλάτσαραν ανέμελα στη πόλη, διέταξε να αφαιρέσουν από το βάθρο του στον Ιππόδρομο τον Καλυδώνιο Κάπρο –ένα τρομερό τέρας, ρεαλιστικά αποδομένο με τις τρίχες της ράχης του ορθωμένες- και να τον τοποθετήσουν μπροστά από το Μεγάλο Παλάτι για να προστατεύει τον αυτοκράτορα από τον όχλο της πόλης –προσέξτε, όχλος εδώ είναι οι ίδιοι οι βυζαντινοί Ρωμαίοι, όχι οι ξένοι, πράγμα που αποδεικνύει ότι μόνο σ’ αυτούς θα μπορούσε να λειτουργήσει ένας τέτοιος συμβολισμός.

Οι Ρωμαίοι του Βυζαντίου λοιπόν, ήταν εθισμένοι στον συμβολισμό των αρχαίων αγαλμάτων και αυτός ήταν ένας έξυπνος τρόπος να συμφιλιωθούν με το αρχαίο, ειδωλολατρικό τους παρελθόν. Αυτό είναι το μέλημα και του Νικήτα Χωνιάτη όταν περιγράφει την οδύνη του για την καταστροφή του αγάλματος της θεάς Αθηνάς που δέσποζε σ’ ένα βάθρο στην Αγορά του Κωνσταντίνου. Για να μην σας ζαλίζω με το αρχαίο κείμενο, ας παρακολουθήσουμε την περιγραφή του Χωνιάτη μέσα από την εξιστόρηση του Jonathan Phillips στο βιβλίο του Η Τέταρτη Σταυροφορία και η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης (μτφ. Λεωνίδας Καρατζάς, εκδ. Ωκεανίδα 2005):

Ο Χωνιάτης εξυμνεί εκστασιασμένος την ομορφιά αυτού του χάλκινου έργου ύψους τριών μέτρων και η λεπτομερής περιγραφή του παρακολουθεί το σώμα του αγάλματος από τα πόδια μέχρι το κεφάλι. Αναθυμάται με αγάπη τις βαθιές πτυχές του χιτώνα που κάλυπτε το σώμα της, τη σφιχτή ζώνη γύρω από τη μέση και το επινώτιο από δέρμα κατσίκας που ήταν διακοσμημένο με το κεφάλι της Μέδουσας, το οποίο κάλυπτε τα προτεταμένα στήθη και τους ώμους της. Περιγράφει μαγευτικά τον αισθησιασμό που απέπνεε ο μακρύς γυμνός λαιμός της και θεωρεί ότι τα χείλη της ήταν τόσο όμορφα που, εάν στεκόσουν και αφουγκραζόσουν προσεκτικά, μπορούσες να ακούσεις τη φωνή της. Ήταν τόσο ζωντανή αυτή η αναπαράσταση, ώστε οι φλέβες της Αθηνάς έμοιαζαν διεσταλμένες, γεμάτες αίμα, και στο σώμα της έμοιαζαν να κυλούν οι χυμοί της ζωής. Τα μάτια ήταν γεμάτα νοσταλγία, η περικεφαλαία της είχε στην κορυφή ένα λοφίο από τρίχες αλόγου, ενώ τα μαλλιά της ήταν σφιχτοπλεγμένα σε κοτσίδες στο πίσω μέρος του κεφαλιού και πλαισίωναν το πρόσωπό της με μικρούς βοστρύχους. Το αριστερό χέρι της Αθηνάς ήταν περασμένο μέσα στο φόρεμά της, αλλά η θέση του δεξιού της χεριού σφράγισε τη μοίρα του αγάλματος. Σύμφωνα με τον Χωνιάτη, το κεφάλι της και το δεξί της χέρι ήταν στραμμένα προς νότον [στους Άραβες δηλαδή], αλλά οι μάζες [το επιρρεπές στην οινοποσία τμήμα του χυδαίου όχλου κατά τον Χωνιάτη] (αγνοώντας τα σημεία του ορίζοντα) θεώρησαν ότι η θεά κοιτούσε δυτικά, άρα με το χέρι της καλούσε το σταυροφορικό στρατό στην πόλη. Γι’ αυτή την υποτιθέμενη προδοσία το άγαλμα αφαιρέθηκε απο το βάθρο του και κομματιάστηκε. Κατά τον Χωνιάτη αυτό ισοδυναμούσε με πράξη αυτοακρωτηριασμού και θεώρησε ότι ήταν ανοησία να στραφεί ο όχλος κατά της θεάς του πολέμου και της σοφίας.

Ο συμβολισμός που αποδίδονταν στη θεά Αθηνά –επαγρύπνηση μπροστά στον αραβικό κίνδυνο, το σοβαρότερο για αιώνες εχθρό του Βυζαντίου, στην ίδια ακριβώς στάση με το άγαλμα του Ιουστινιανού- αλλά και ο λανθασμένος συμβολισμός που της αποδόθηκε από τον όχλο, μαρτυρούν το βαρύ φορτίο που σήκωνε στους ώμους του το εν λόγω άγαλμα. Τα σχόλια δε του Χωνιάτη για αυτοακρωτηριασμό αποτελούν σαφή νύξη για τον κίνδυνο που διέτρεχε, μετά την καταστροφή του αγάλματος, η ασφάλεια του Βυζαντίου και για την τρέχουσα δεινή θέση στην οποία αυτό είχε περιέλθει. Οι περισσότεροι ιστορικοί λίγο ή πολύ συγκλίνουν στο εξής συμπέρασμα: οι σταυροφόροι δεν κατέκτησαν το Βυζάντιο, αλλά το Βυζάντιο αυτοκτόνησε: «Η Βασιλίς των Πόλεων, με όλα τα μεγαλοπρεπή κτίριά της και τα σύμβολα της εξουσίας, είχε οδηγηθεί στην υποταγή από ανίκανους ηγεμόνες, το εξημμένο πλήθος της και τους ανένδοτους εχθρούς της» (Τζόναθαν Φίλιπς).

Δεν ξέρω αν ο Νικήτας Χωνιάτης εξιστορώντας τα γεγονότα της εποχής τα ερμηνεύει δίνοντας τους εκ ων υστέρων συμβολικές διαστάσεις –ως λόγιος σπουδαγμένος στα Πανεπιστήμια της Κωνσταντινούπολης και ως άριστος τεχνίτης της ελληνικής γλώσσας θα πρέπει να αρέσκονταν σε τέτοιου είδους εκλεπτυσμένους πνευματικούς ακροβατισμούς-, το σίγουρο πάντως είναι ότι μας δίνει ένα καλό επιχείρημα για να ταυτοποιήσουμε την Υπέρμαχο Στρατηγό του Βυζαντίου. Ήδη θα καταλάβατε που οδηγώ τη συζήτηση. Ας μην κρυβόμαστε άλλο. Εκείνο που διατείνομαι είναι ότι η Υπέρμαχος Στρατηγός του Βυζαντίου δεν ήταν η Παρθένος Μαρία των Εβραίων, αλλά μια άλλη παρθένος, η θεά Αθηνά των Ελλήνων. Αυτή ήταν που οδηγούσε για αιώνες τους Έλληνες και τους Ρωμαίους στις μάχες και οι Ρωμαίοι του Βυζαντίου το γνώριζαν αυτό. Τι κι αν η θρησκεία είχε αλλάξει; Η θεά ήταν ακόμα εκεί για να τους οδηγεί σε νικηφόρους πολέμους. Δεν μπορούσαν βέβαια να το παραδεχτούν αυτό ανοιχτά. Αυτή η πεποίθησή τους έπρεπε να συγκαλυφθεί. Η θεά Αθηνά έπρεπε να κρυφτεί πίσω από ένα άλλο πρόσωπο της κυρίαρχης θρησκείας, του χριστιανισμού δηλαδή, που κάπως να της μοιάζει, δηλαδή να προστατεύει την πόλη και να είναι παρθένος όπως αυτή: η Θεοτόκος για παράδειγμα. Οι Ρωμαίοι έπρεπε να εφεύρουν ένα καμουφλάζ προκειμένου να συνεχίσουν να οδηγούνται σε νικηφόρους πολέμους. Της έγραψαν κι έναν ύμνο που λέει τα εξής:

Ρωμανού του Μελωδού

Τῇ ὑπερμάχῳ στρατηγῷ τὰ νικητήρια
ὡς λυτρωθεῖσα τῶν δεινῶν εὐχαριστήρια
ἀναγράφω σοι ἡ πόλις σου, θεοτόκε·
ἀλλ' ὡς ἔχουσα τὸ κράτος ἀπροσμάχητον
ἐκ παντοίων με κινδύνων ἐλευθέρωσον,
ἵνα κράζω σοι·
“Χαῖρε, νύμφη ἀνύμφευτε”.

[Σε σένα, τη στρατηγό που μάχεται για μας, αφιερώνει η πόλη σου τη νίκη και σε ευχαριστεί που τη λύτρωσες απ’ τις συμφορές∙ έτσι γλίτωσέ με από κάθε κίνδυνο, εσύ που έχεις τη δύναμη ακατανίκητη, κι εγώ θα σε φωνάζω: Χαίρε Κόρη, που δε γεύτηκες ποτέ τις χαρές του γάμου]

Όπως ήδη θα έχετε παρατηρήσει, από την μετάφραση μου λείπει το «θεοτόκε». Αυτό, είπαμε, είναι το καμουφλάζ. Χωρίς αυτό ο ύμνος κάλλιστα μπορεί να αποδοθεί στη θεά Αθηνά (Για να είμαστε ειλικρινείς η αποστροφή Χαίρε νύμφη ανύμφευτε ταιριάζει μόνο στην Αθηνά). Και μη μου πείτε ότι εισάγω καινά δαιμόνια. Δε φταίω εγώ αν εσείς παραπλανημένοι από την πανουργία των Ρωμαίων καταλάβατε λάθος. Οι Ρωμαίοι πάντως διάβαζαν σωστά. Όπως ο Μανουήλ Φιλής, σύγχρονος του Χωνιάτη, που μετέγραψε το κοντάκιο του Ρωμανού στη γλώσσα της εποχής του ως εξής:

Μανουήλ Φιλή

Σοὶ τῇ στρατηγῷ τῶν βροτῶν ὑπερμάχῳ
Τὸν εὐχαριστήριον, ἁγνὴ παρθένε,
Εἴτουν ἐπινίκιον ὡς δοῦλος πλέκω,
Ῥυσθεὶς διὰ σοῦ τῶν κακῶν τῶν ἐν βίῳ·
Τὸ γοῦν ἀπροσμάχητον αὐχοῦσα κράτος
Πολυτρόπων αὖθίς με κινδύνων ῥύου.
ἵνα βοῶ σοί, Χαῖρε νύμφη πλὴν γάμου.

Σας το είπα. Ήταν πανούργοι αυτοί οι Ρωμαίοι! Δεν πειστήκατε; Για δείτε και τον ομηρικό ύμνο στην Αθηνά; Σας θυμίζει κάτι;

Εἰς Ἀθηνᾶν
Παλλάδ᾽ Ἀθηναίην ἐρυσίπτολιν ἄρχομ᾽ ἀείδειν
δεινήν, ᾗ σὺν Ἄρηϊ μέλει πολεμήϊα ἔργα
περθόμεναί τε πόληες ἀϋτή τε πτόλεμοί τε,
καί τ᾽ ἐρρύσατο λαὸν ἰόντα τε νισόμενόν τε.
Χαῖρε θεά, δὸς δ᾽ ἄμμι τύχην εὐδαιμονίην τε.

[Αρχίζω το τραγούδι μου για την Παλλάδα Αθηνά,
την πόλη που λυτρώνει,
την φοβερή,
που με τον Άρη αντάμα νοιάζουν αυτή
τα έργα του πολέμου,
των πόλεων οι αλώσεις κι οι αμάχες,
που σώζει το λαό που πάει κι έρχεται στη μάχη.
Χαίρε θεά,
ευτυχία και τύχη χάρισέ μας.]

Ήδη διαπιστώσατε κι εσείς τις αναλογίες με τον ύμνο του Ρωμανού, δε χρειάζεται να τις επισημάνω. Ακόμη δεν πειστήκατε; Στο κοντάκιο του Ρωμανού εντύπωση προκαλεί η πληθώρα των επιθέτων με τα οποία χαρακτηρίζεται η Παρθένος. Για μετρήστε και τα επίθετα της Αθηνάς στον ορφικό ύμνο που ακολουθεί...


Ἀθηνᾶς, θυμίαμα ἀρώματα.
Παλλὰς μουνογενή(ς), μεγάλου Διὸς ἔκγονε σεμνή,
δῖα, μάκαιρα θεά, πολεμόκλονε, ὀμβριμόθυμε,
ἄρρητε, ῥητή, μεγαλώνυμε, ἀντροδίαιτε,
ἣ διέπεις ὄχθους ὑψαύχενας ἀκρωρείους
ἠδ᾽ ὄρεα σκιόεντα, νάπαισί τε σὴν φρένα τέρπεις,
ὁπλοχαρής, οἰστροῦσα βροτῶν ψυχὰς μανίαισι,
γυμνάζουσα κόρη, φρικώδη θυμὸν ἔχουσα,
Γοργοφόνη, φυγόλεκτρε, τεχνῶν μῆτερ πολύολβε,
ὁρμάστειρα, φίλοιστρε κακοῖς, ἀγαθοῖς δὲ φρόνησις·
ἄρσην μὲν καὶ θῆλυς ἔφυς, πολεματόκε, μῆτι,
αἰολόμορφε, δράκαινα, φιλένθεε, ἀγλαότιμε,
Φλεγραίων ὀλέτειρα Γιγάντων, ἱππελάτειρα,
Τριτογένεια, λύτειρα κακῶν, νικηφόρε δαῖμον,
ἤματα καὶ νύκτας αἰεὶ νεάταισιν ἐν ὥραις,
κλῦθί μου εὐχομένου, δὸς δ᾽ εἰρήνην πολύολβον
καὶ κόρον ἠδ᾽ ὑγίειαν † ἐπ᾽ εὐόλβοισιν † ἐν ὥραις,
γλαυκῶφ᾽, εὑρεσίτεχνε, πολυλλίστη βασίλεια.

Έχετε ακόμα αμφιβολίες; Αυτό σημαίνει ότι πέσατε για τα καλά στην παγίδα των Ρωμαίων. Τι σημαίνει αυτό; Ότι εσείς εξακολουθείτε να διαβάζετε Μαρία ενώ αυτοί εννοούσαν Αθηνά. Ίσως χρειάζεται μια ευρύτητα πνεύματος για να βγείτε από την παγίδα. Γιατί «...εμείς οι μυημένοι/γνωρίζουμε για ποιόνα εγράφησαν οι στίχοι./Οι ανίδεοι Αντιοχείς διαβάζουν, Εμονίδην», θα έλεγε ο Καβάφης

[Τα αρχαία κείμενα πήρα από τον Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας, ένα λογισμικό που συγκεντρώνει ό,τι έχει γραφτεί στην ελληνική γλώσσα (και όχι μόνο) από τον Όμηρο ως το 1453 και που έχω εγκατεστημένο στον υπολογιστή μου. Από εδώ πήρα και την περιγραφή του αγάλματος της Αθηνάς από τον Χωνιάτη. Έναν κατάλογο των χάλκινων αγαλμάτων της Βασιλεύουσας μας δίνει ο Χωνιάτης στο τέλος της ιστορίας του αναφερόμενος στις καταστροφές που προκάλεσαν οι σταυροφόροι καθώς προς αναζήτηση πλούτου έλιωσαν όλα τα χάλκινα γλυπτά της πόλης. Δες εδώ]

Νικήτα Χωνιάτη

Έκφρασις του της Αθηνάς αγάλματος
Ἀλλὰ καὶ τῶν ἀγοραίων οἱ φιλοινότεροι τὸ ἑστὼς ἐπὶ στήλης ἐν τῷ Κωνσταντινείῳ φόρῳ τῆς Ἀθηνᾶς ἄγαλμα εἰς πλεῖστα διεῖλον τμήματα· ἐδόκει γὰρ τοῖς ἄφροσι σύρφαξιν ὑπὲρ τῶν ἐξ ἑσπέρας ἐστοιχειῶσθαι τοῦτο στρατῶν. ἀνέβαινε μὲν τὴν ἡλικίαν ὄρθιον ὡς ἐς τριακάδα ποδῶν, ἠμφίεστο δὲ στολὴν ἐξ ὁποίας ὕλης ὅλον τὸ ἰνδαλλόμενον κεχαλκούργητο. ποδήρης δ᾽ ἦν ἡ στολὴ καὶ συμπτυσσομένη πολλαχῇ τῶν μερῶν, ὡς μή τι τοῦ σώματος παραφαίνοιτο, ὅπερ ἡ φύσις περιστέλλειν ἐπέταξε. μίτρα δ᾽ Ἄρεος τὴν ἰξὺν διειληφυῖα ἱκανῶς αὐτὴν περιέσφιγγεν. εἶχε δὲ κἀπὶ τοῖς στέρνοις ὂν ὀρθοτίτθιον ποικίλον αἰγιδῶδες ἐπένδυμα, τῶν ὤμων διεξικνούμενον, τὴν τῆς Γοργόνης τυποῦν κεφαλήν. ὁ δέ γε αὐχὴν ἀχίτων ὢν καὶ πρὸς τὸ δολιχόδειρον ἐκτεινόμενος ἄμαχον εἰς ἡδονὴν θέαμα ἦν. τοσοῦτον δ᾽ ὁ χαλκὸς πρὸς τὴν ἑκάστου μίμησιν πειθήνιος ὑπηλλάττετο, ὥστε καὶ τὰ χείλη δόξαν παρεῖχον, ὡς εἰ προσμενεῖ τις, μείλιχον φωνὴν ἐνωτίσεται. καὶ φλεβῶν δὲ διεκτάσεις ὑπεκρίνοντο καὶ ὡς ὑγρὸν ὅλον τὸ σῶμα ἐν οἷς ἔδει περιεκλᾶτο καὶ ζωῆς ἀπέχον μετεῖχεν ὡς ζῶν ἀνθηρότητος, τοὺς ὀφθαλμοὺς ἱμέρῳ παντὶ ῥεόμενον. ἵππουρις δ᾽ ἐπικειμένη τῇ κεφαλῇ δεινὸν καθύπερθεν ἔνευεν. ἡ δὲ κόμη ἐς πλέγμα συνεστραμμένη καὶ δεσμουμένη ὄπισθεν, ὅση κέχυτο ἐκ μετώπων, τρυφή τις ἦν ὀφθαλμῶν, μὴ ἐπίπαν τῷ κράνει συνεχομένη, ἀλλά τι καὶ παρεμφαίνουσα τοῦ πλοχμοῦ. τῶν δὲ χειρῶν ἡ μὲν λαιὰ τὰ συνεπτυγμένα τῆς ἐσθῆτος ἀνέστελλε, θατέρα δ᾽ ἐκτεινομένη πρὸς κλίμα τὸ νότιον εἶχε καὶ τὴν κεφαλὴν ἠρέμα ἐγκλινομένην ἐκεῖ καὶ τὰς τῶν ὀφθαλμῶν ἐπ᾽ ἴσης τεινομένας βολάς·
ὅθεν οἱ μηδὲ τὰς θέσεις τῶν περάτων ὁπωσοῦν ἐπιστάμενοι ἐς ἑσπέραν ἀφορᾶν τὸ ἄγαλμα διετείνοντο καὶ οἷον ἐπισπᾶσθαι χειρὶ τὰ ἐκ δυσμόθεν στρατεύματα, κακῶς κρίνοντες καὶ μὴ πρὸς ἔννοιαν ὀρθὴν τοῖς ὁρατοῖς ἐπιβάλλοντες. Οἱ μὲν οὖν μετὰ τοιούτων κινημάτων τῆς διανοίας τὸ τῆς Ἀθηνᾶς συνέτριψαν ἄγαλμα, ἢ μᾶλλον τοῖς χείροσιν ἀεὶ προβαίνοντες καὶ καθ᾽ ἑαυτῶν ὁπλῖται γινόμενοι τὴν ἀνδρείας καὶ φρονήσεως ἐπιστάτιν κἀν τοῖς τύποις αὐτοῖς ἀπεώσαντο.

Ένας αρχαίος μπλόγκερ

Κάποιος θα μπορούσε να παραλληλίσει τον Ηρόδοτο –γιατί περί αυτού πρόκειται- με έναν σημερινό μπλόγκερ παρασυρμένος από μια, επιπόλαια στην αρχή, αποδεδειγμένα εσφαλμένη εκ των υστέρων, άποψη περί επαγγελματικής δεοντολογίας ή επιστημονικής ακρίβειας όσον αφορά στην καταγραφή και μετάδοση των γεγονότων. Είναι ήδη γνωστή από την αρχαιότητα η δυσπιστία για την αξιοπιστία των δεδομένων της ηροδότειας ιστορίας, κατά πόσο δηλαδή ο ιστορικός είχε ελέγξει επαρκώς τις πηγές και τις πληροφορίες πριν τις καταγράψει ως ιστορικά γεγονότα• η διάνθηση δε της ιστορικής αφήγησης με χρησμούς, όνειρα και φαντάσματα καθώς και η παρουσίαση μύθων και θρύλων ως ρυθμιστικών παραγόντων της ιστορίας τού προσέδωσαν και το χαρακτηρισμό του παραμυθά. Με τον ίδιο τρόπο επικρίνεται σήμερα η προθυμία και η βιασύνη των σύγχρονων μπλόγκερς να μεταδώσουν ειδήσεις ως τετελεσμένα γεγονότα, χωρίς να διασταυρώσουν και να ελέγξουν τις πηγές τους όπως θα έκανε ο κάθε ευσυνείδητος και έντιμος δημοσιογράφος του καιρού μας.

Τέτοιες αιτιάσεις, για ανευθυνότητα ή παραπλάνηση του αναγνωστικού κοινού, μπορούν να διατυπωθούν ανεπιφύλακτα και προς τους δυο –προς τον Ηρόδοτο και τους σημερινούς μπλόγκερς- από το βάθρο της επιστημονικής ιστορίας από τη μια μεριά, και της επίσημης δημοσιογραφίας από την άλλη –και ως ένα βαθμό είναι θεμιτό, όταν τα κριτήριά μας για την παρουσίαση του ιστορικού γίγνεσθαι είναι η πιστότητα και η αμεροληψία. Στόχος μου εδώ δεν είναι να υπονομεύσω τις δυνατότητες μιας αντικειμενικής έκθεσης των γεγονότων -στην οποία δεν πιστεύω μια και η παραμικρή δυνατότητα επιλογής από μια πληθώρα πηγών και μαρτυριών υποκρύπτει μια εκ των προτέρων ιδεολογική τοποθέτηση αρκετή για να διαστρέψει την αντικειμενική έκθεση σε μια ακόμα ερμηνευτική προσέγγιση- αλλά να παρουσιάσω κάποιες άλλες ποιότητες του ηροδότειου έργου, ώστε να ανακαλύψουμε και την ποιότητα των σημερινών μπλόγκερς• και αντιστρόφως, με αυτή την αποδεδειγμένη ποιότητα των σημερινών μπλόγκερς να απονείμουμε στον Ηρόδοτο τον τίτλο του αρχαίου έλληνα μπλόγκερ.

Ο Ηρόδοτος, όπως και ο σημερινός μπλόγκερ, καταγράφει ό,τι ακούει, «λέγει τα λεγόμενα», όσο αντιφατικές κι αν είναι οι πληροφορίες που συλλέγει –τουλάχιστον έτσι φαίνεται εκ πρώτης όψεως- ο μεν μπλόγκερ για να αποδώσει τη σύγχρονή του πολυσχιδή πραγματικότητα με τις δυνατότητες που του παρέχει η όλο και εξελισσόμενη τεχνολογία, ο δε Ηρόδοτος χρησιμοποιώντας τα μέσα που τότε διέθετε, την όψιν, την γνώμην, την ιστορίην και την ακοήν, με στόχο να μη ξεθωριάσει ο χρόνος τα «γενόμενα εξ ανθρώπων» και να μη σβήσουν άδοξα τα έργα «τα μεγάλα τε και θωμαστά» (τα παραθέματα από το προοίμιο της Ιστορίης του). Και στις δυο περιπτώσεις, του σημερινού μπλόγκερ και του αρχαίου Ηροδότου, έχουμε να κάνουμε με ένα δημιούργημα που το χαρακτηρίζει η ποικιλία του υλικού: από τη μια, το σύγχρονο μπλογκ, όπως το γνωρίζουμε, και από την άλλη, το ηροδότειο έργο, που συνιστά έναν πολύχρωμο ιστορικό καμβά που εξυφαίνεται με μια πληθώρα από γεωγραφικές και εθνογραφικές πληροφορίες, ανέκδοτα και νουβέλες, νόμους και θρησκευτική ιστορία, πολιτική και πολεμική ιστορία.

Μια που όλοι έχουμε ξεκάθαρη στο μυαλό μας την εικόνα ενός σύγχρονου μπλογκ, ας επικεντρωθούμε καλύτερα στο έργο του Ηροδότου, για να δούμε πως οργανώνεται, ώστε να κάνουμε εκ των υστέρων ενδιαφέροντες παραλληλισμούς. Ο Ηρόδοτος λοιπόν έχει αναλάβει να εντοπίσει τις αιτίες της έχθρας μεταξύ ελλήνων και βαρβάρων. Κάποιος, αρκετά επιπόλαια, θα νόμιζε ότι αυτή η έχθρα («διαφορή» την ονομάζει ο ίδιος) αφορά μόνο στις πολεμικές συγκρούσεις με κορυφαία την ελληνοπερσική, κάτι που προσέδωσε στον Ηρόδοτο το χαρακτηρισμό του ιστορικού των μηδικών πολέμων –όχι άδικα βέβαια αφού αυτοί καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του έργου του, καθώς αποτελούν σχεδόν σύγχρονη για τον ιστορικό πραγματικότητα (ο ίδιος γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα λίγο πριν το 480, στα χρόνια της δεύτερης εναντίον των Ελλήνων περσικής εκστρατείας) και οι πληροφορίες σίγουρα ήταν περισσότερες. Η επέκταση όμως της ιστορικής αφήγησης πέραν των Περσών και σε άλλους λαούς όπως οι Σκύθες, οι Ινδοί, οι Λυδοί, οι Αιγύπτιοι, και οι αναδρομές στο μυθολογικό ή ιστορικό παρελθόν που συχνά απαντούν στο έργο του πάντα έφερναν σε αμηχανία τους μελετητές, οι δε προσθήκες με τη μορφή της νουβέλας ή του ανέκδοτου αποτελούσαν πέτρα σκανδάλου για κάθε μεταγενέστερο σοβαρό ιστορικό. Μήπως αυτές οι σκανδαλώδεις παρεκβάσεις του Ηροδότου, των οποίων επίγνωση φαίνεται να είχε και ο ίδιος, δεν αποτελούν καταστροφικές ή διαλυτικές αποκλίσεις από την ιστορική αφήγηση, αλλά σημαίνοντα και απαραίτητα συστατικά της; Μήπως ο ιστορικός είχε στο μυαλό του κάτι άλλο, πιο φιλόδοξο και πιο σύνθετο από την απλή καταγραφή της περσικής ιστορίας;

Ας κοιτάξουμε λίγο διαφορετικά τον αρχαίο μας ιστορικό, από τη σκοπιά του μπλόγκερ. Ιστορίη, λοιπόν, θα ονομάζαμε το μπλογκ του Ηροδότου με υπότιτλο Περί της των ελλήνων και βαρβάρων διαφορής. Αν κλικάρουμε σε κάποια σημεία του θα διαβάσουμε πολλά και διάφορα: σημαίνοντες διαλόγους (όπως τον περίφημο διάλογο ανάμεσα στον Σόλωνα και τον Κροίσο, ή εκείνον ανάμεσα στον Ξέρξη και τον Δημάρατο), εθνογραφικές και γεωγραφικές πληροφορίες που ικανοποιούν την περιέργεια του ανήσυχου Έλληνα της εποχής (για τη Σκυθία, την Αίγυπτο ή την Ινδία), νουβέλες και ανέκδοτα (όπως των Περσών Γύγη και Κανδαύλη ή του Πολυκράτη, τυράννου της Σάμου). Εύκολα κανείς μπορεί να απομονώσει αυτό το υλικό από τον κορμό του κυρίως ιστορικού έργου και να το μελετήσει αυτόνομα, ξεχωριστά από την καθ’ αυτή ιστορική αφήγηση. Η δομή δε του ηροδότειου έργου φαντάζει τόσο χαλαρή και ελαστική που χωράει ακόμα και μύθους όπως αυτούς της Ιούς, της Ευρώπης, της Μήδειας και της Ελένης, στους οποίους ο ιστορικός αναζητά την απαρχή της έχθρας ανάμεσα σε έλληνες και βαρβάρους. Για όλους αυτούς τους λόγους ο Ηρόδοτος έχει επικριθεί από τους συγχρόνους του, αλλά και από μεταγενέστερους ιστορικούς για ανακρίβεια, φλυαρία, αποπροσανατολισμό, έλλειψη σοβαρότητας, προχειρότητα. Μήπως όμως όλα αυτό το υλικό δεν έχει ριχτεί ατάκτως και τυχαία μέσα στο μπλογκ του αρχαίου μας συναδέλφου, αλλά διέπεται από ένα καλά μελετημένο αρχιτεκτονικό σχέδιο που υπόκειται σε μια γερά θεμελιωμένη κοσμοαντίληψη; Και ποια είναι αυτή;

Μια πρόχειρη απάντηση θα βρισκόταν στον τίτλο και τον υπότιτλο του ηροδότειου ιστολογίου: από τη στιγμή που ο δεδηλωμένος στόχος είναι η καταγραφή των διαφορών μεταξύ ελλήνων και βαρβάρων, ο,τιδήποτε μπορεί να φωτίσει αυτό το στόχο, από λαϊκή δοξασία –ο μύθος κρύπτει νουν αληθείας, θα έλεγε ο Κάλβος- ως ιστορικά γεγονότα, έχει μια θέση στο μπλογκ. Πολύ δε μάλλον όταν ο μπλόγκερ Ηρόδοτος υπήρξε αυτήκοος ή αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων που καταγράφει, δικαιολογώντας στο έπακρο τον τίτλο του ιστολογίου του: Ιστορίη. Όμως ο Ηρόδοτος είναι πολύ πιο σύνθετος• το ιστολόγιό του έχει μια περίτεχνη αρχιτεκτονική, ο ιστορικός του λόγος δομείται σαν τον ιστό της αράχνης. «Η αντίληψη του Ηροδότου», σημειώνει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης (Ηροδότου Ιστορίαι. Κλειώ. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Δ.Ν. Μαρωνίτη, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Κλασικών Γκοβόστη 1964), «για την πορεία και την εξέλιξη της ιστορίας και της ανθρώπινης μοίρας δεν είναι ευθύγραμμη αλλά κυκλική: η περιφέρεια έχει ένα σταθερό σημείο γένεσης-αιτίας, ένα ανοδικό τόξο ακμής-ύβρεως και ένα καθοδικό τόξο καταστροφής-τιμωρίας. Η αρχή αυτή επιβεβαιώνεται στα μέρη και στο σύνολο του έργου, στα γεγονότα και στα πρόσωπα –προπαντός σε όσα συνάπτονται με τον ασιατικό κόσμο. Ο Κροίσος, ο Καμβύσης, λιγότερο ο Δαρείος και περισσότερο ο Ξέρξης διαγράφουν ο καθένας τους ένα τέτοιο κύκλο με τη μοίρα και τα έργα τους, που έχει σαφή και τα τρία σημεία που τονίσαμε. Το εκπληκτικό είναι ότι οι κύκλοι που αφορούν τους πέρσες βασιλείς (Κύρο, Καμβύση, Δαρείο, Ξέρξη) συναποτελούν μια μεγάλη πάλι περιφέρεια: στο σημείο της γένεσης βρίσκεται ο Κύρος, το ανοδικό τόξο καλύπτει ο Καμβύσης και το ανώτατο σημείο ο Δαρείος• με τον Ξέρξη αρχίζει η καταστροφή, ύστερα από μια αιωρούμενη στιγμή, όπου η δύναμη και το μεγαλείο του περσικού κράτους δίνουν την τελευταία τους παράσταση (Άβυδος, Δορίσκος)».

Τι είναι λοιπόν αυτό που συνέλαβε ο πολυδαίδαλος και περίλαμπρος νούς του Ηροδότου; Τι κρύβεται πίσω από τα φαινομενικά ατάκτως ερριμμένα γεγονότα του ιστολογίου του; Τι σημαίνει γι’ αυτόν Ιστορίη; Ιστορία για τον Ηρόδοτο, επισημαίνει ο Μαρωνίτης, δεν είναι τα γεγονότα, αλλά οι πράξεις οι ανθρώπινες, οι ενέργειες συγκεκριμένων και ονομασμένων ανθρώπων με προσωπική μοίρα και ζωή. Η διαφορή, εκφρασμένη στο επίπεδο των πολεμικών συγκρούσεων, αποτελεί τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε έλληνες και βαρβάρους, κατά ένα μυστικό τρόπο όμως, ιδωμένη στον κύκλο των ανθρωπηίων πρηγμάτων, είναι αυτή που τους κρατάει δεμένους στον ίδιο χορό. Και εδώ ακριβώς είναι που ο Ηρόδοτος βρήκε το αντικειμενικό βάθρο για να πατήσει πάνω του, να εποπτεύσει τριγύρω του και να τιθασεύσει το ρουν της ιστορίας. «Μέσα σ’ αυτόν τον κύκλο [των ανθρωπηίων πρηγμάτων]», τονίζει ο Μαρωνίτης, «μπορούν οι αντίπαλοι να συζητούν (ο Σόλων με τον Κροίσο, ο Ξέρξης με το Δημάρατο, ο ορχομένιος Θέρσανδρος με τον ομοτράπεζό του Πέρση)• εδώ ο Πολυκράτης, ο Περίανδρος, ο Κύρος, ο Ξέρξης, ο Απρίης, ο Άμασις μοιάζει να έχουν μεταξύ τους μια συγγένεια πολύ πιο βαθιά από την έχθρα που τους χωρίζει». Και καταλήγει: «Στο έργο του Ηροδότου υπάρχει η διαχωριστική γραμμή όσο βρισκόμαστε στα πολεμικά γεγονότα• μόλις πλησιάσουμε στο χώρο της σκέψης, εκεί το χάσμα ανάμεσα στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα αρχίζει να γεφυρώνεται. Όταν τέλος κατεβούμε στο υπέδαφος της ανθρώπινης μοίρας, εκεί πια δε χωρίζει τίποτε τους Έλληνες από τους βαρβάρους: ο νόμος της συγγραφής του Ηροδότου είναι η κοινότητα της ανθρώπινης μοίρας».

Ας αλλάξουμε λοιπόν τον υπότιτλο στο μπλογκ του φίλου μας από τα παλιά. Γιατί δεν μας μιλά πια για την έχθρα ελλήνων και βαρβάρων αλλά για την κοινή ανθρώπινή μας μοίρα: Περί των ανθρωπηίων πρηγμάτων. Με τον Ηρόδοτο η ιστορία δικαιολογεί πλήρως την κατάταξή της στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Το μπλογκ του όμως που θα καταταχθεί; Στην φιλανθρωπία ή στην ανθρωποφαγία; Και αυτό το ερώτημα μας φέρνει στο σήμερα και στην κατάσταση που επικρατεί στη μπλογκόσφαιρα. Ο λόγος που ασχολήθηκα την παρούσα στιγμή με τον αρχαίο μπλόγκερ Ηρόδοτο έχει διπλή στόχευση: η μία είναι ιδεολογική και αφορά σε εκείνα τα σύγχρονα μπλογκς που εκτοξεύουν ρατσιστικές επιθέσεις και βολές μίσους εναντίον των ξένων και των αλλοτρίων αφορμώμενοι από μια κούφια και υπερφίαλη αντίληψη της ελληνικότητας• η άλλη στοχεύει στην ανάδειξη μιας άλλης, μη διακριτής με την πρώτη ματιά, ποιότητας του μπλόγκιγκ: Ένα ιστολόγιο, ιδωμένο συνολικά, με τον τίτλο του, τον υπότιτλο, την προμετωπίδα του, με τις αναρτήσεις του, τις ετικέτες του, τα σχόλια του, τις παράπλευρες στήλες του, τα λινκς του, αποτελεί μια σύνθετη ενότητα που λέει πολύ περισσότερα από ό,τι αφήνει να διαφανεί ένα απομονωμένο τμήμα του, πολύ περισσότερο όταν αυτό είναι ένα από τα σχόλια κάποιου επισκέπτη του. Αν θέλουμε να ξεκλειδώσουμε ένα ιστολόγιο πρέπει να μάθουμε να κρίνουμε πιο συνθετικά, όχι επιπόλαια, αναζητώντας τη βαθύτερη ουσία του, τον περίτεχνα καμωμενο ιστό του -όπως κάναμε στο ιστολόγιο του φίλου μας Ηρόδοτου- και δεν θα πρέπει να βιαζόμαστε, διά μιας και εκ του προχείρου, να αποδώσουμε κατηγορίες σε έναν μπλόγκερ για παραπληροφόρηση ή, αντίθετα, επαίνους για ακριβή παρουσίαση των γεγονότων -δεν είναι αυτός ο στόχος του, όπως και του Ηροδότου άλλωστε- προπάντων δε, πρέπει να μάθουμε να το απολαμβάνουμε. Η επισήμανση του Μαρωνίτη για το έργο του Ηροδότου μπορεί κάλλιστα να ισχύσει και για ένα καλό ιστολόγιο: «Η ιστορία του κερδίζει από την πρώτη στιγμή τον αναγνώστη της με τον άμεσο και οικείο τόνο της, που συχνά λείπει στα λεγόμενα κλασικά έργα, με το αδιόρατο αλλά διεισδυτικό χιούμορ της, που όχι σπάνια φέρνει σε αδιέξοδο τον σχολαστικό ερευνητή, αλλά εξασφαλίζει τους όρους για τη γέννηση μιας απροσδιόριστης ευφορίας στο πνεύμα και την ψυχή εκείνου που απροκάλυπτα πλησιάζει το βιβλίο. Το έργο χωρίς να είναι ευτράπελο, είναι συχνά διασκεδαστικό, και η σοβαρότητά του δεν ξεπέφτει ποτέ στην παγερή και απωθητική σοβαροφάνεια. Κοντολογίς: διαβάζεται και στο γραφείο και στην πολυθρόνα, και για ξεκούραση και για ενδοσκόπηση».