Κυριακή 15 Ιανουαρίου 2012

Αίμα ακόμη: οι τουρκικές ρίζες ενός νεοελληνικού τοπωνυμίου.

Μιλώντας για το ιστορικό, συλλογικό, παρελθόν μας, οι Έλληνες τείνουμε να διαγράφουμε - ή να μη θέλουμε να θυμόμαστε- ιστορικές περιόδους, που δεν μας είναι αρεστές ή που δεν ταιριάζουν στον εθνικό μύθο που έχουμε δημιουργήσει και με τον οποίο έχουμε διαπαιδαγωγηθεί. Δεν είμαι εναντίον τέτοιων μύθων, που θεωρώ απαραίτητους για την υπόσταση μιας κοινότητας ανθρώπων –ή ενός έθνους εν προκειμένω- στο βαθμό που η προβολή στο συμβολικό επίπεδο καθίσταται αναγκαία ώστε αυτή η κοινότητα να δημιουργήσει και να καταξιώσει την πορεία της στο χρόνο, με τον ίδιο τρόπο που, σε ατομικό επίπεδο, κάθε άνθρωπος δημιουργεί το υπερ-εγώ και οικοδομεί την ατομική συνείδηση στη βάση κοινωνικών, εθνικών, θρησκευτικών ή άλλων συμβολισμών.

Ειδικότερα, όσον αφορά την εθνική συνείδηση, οι Έλληνες έχουμε την τάση να ανάγουμε την αρχή της ύπαρξής μας στους αρχαίους Έλληνες, παραβλέποντας –εσκεμμένα πιστεύω- το γεγονός ότι σ’ αυτό το χώρο που σήμερα ονομάζεται Ελλάδα δεν ζούσαν από την αρχή Έλληνες –οι Κυκλαδίτες και οι Μινωίτες όσο και αν δεν μας αρέσει δεν ήταν Έλληνες- αλλά και ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων οι Έλληνες αποτέλεσαν κομμάτι μεγάλων κοσμοπολίτικων κρατικών σχηματισμών όπως η Ρωμαϊκή και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στους οποίους ενσωματώθηκαν και ανέπτυξαν αξιολογότατη δράση. Όταν μιλάμε για Ρωμαίους Έλληνες ή για Οθωμανούς Έλληνες δεν εννοούμε βέβαια «εθνικά» αλλοτριωμένους, από την κατάκτηση, Έλληνες αλλά ούτε και «εθνικά» ακέραιους Έλληνες που σε πείσμα των κατακτητών διατήρησαν την «ελληνικότητά» τους∙ περισσότερο αναφερόμαστε σε νέους τύπους Ελλήνων που δημιούργησε μοιραία η αλληλεπίδραση των πολιτισμών.

Αν και είναι εύκολο να αποδεχτούμε την συνύπαρξη και την αλληλεπίδραση με τους αδερφούς Ρωμαίους υπό την ομπρέλα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού –άραγε έχετε συλλογιστεί ότι είμαστε ο μοναδικός λαός στον κόσμο που καναδυό αιώνες πριν αλλά και σήμερα ακόμη αυτοπροσδιοριζόμαστε ως Ρωμαίοι ή Ρωμιοί;- τα πράγματα γίνονται άβολα όταν μιλάμε για την οθωμανική περίοδο της ιστορίας μας. Σπεύδουμε μάλιστα να κάνουμε πέρα ή να κουκουλώσουμε οποιαδήποτε αναγωγή λέξεων, ηθών και εθίμων σ΄αυτή την περίοδο εφευρίσκοντας διόδους επικοινωνίας με την αρχαία Ελλάδα υπερπηδώντας έτσι τα οθωμανικά εμπόδια. Όσο όμως κι αν θέλουμε να κρυφτούμε, το οθωμανικό μας παρελθόν είναι εκεί στη γωνία και γελάει πονηρά∙ αντί λοιπόν να αισθανόμαστε αμηχανία, καλύτερα είναι να το κοιτάξουμε κατάματα. Θα νιώσουμε λυτρωμένοι από πολλές απόψεις. Μια τέτοια ματιά στην Οθωμανική Ελλάδα θα επιχειρήσω κι εγώ σήμερα αναζητώντας τις τουρκικές ρίζες ενός νεοελληνικού τοπωνυμίου.


Πορτολάνος χάρτης των J&G Keulen, 1680


Το τοπωνύμιο για το οποίο μιλάω σημειώνεται στους πορτολάνους χάρτες, από τον 16ο αι. και εφεξής, ως λιμάνι μεταξύ Κίτρους και Θεσσαλονίκης με το όνομα Qadacha, Catacha, Cataca, και άλλες παραλλαγές. Παραμερίζοντας όλες τις άλλες ερμηνείες, τις οποίες θεωρώ συμπτώματα του κατοχικού συνδρόμου που προανέφερα, προέκρινα ως πιο εύλογη την αναγωγή της ονομασίας του λιμανιού στις τουρκικές λέξεις Kan daha που σημαίνουν «Αίμα ακόμη». Για να είμαι ειλικρινής, ο λόγος που με παρακίνησε σ’ αυτή την επιλογή, πέρα από τις ευλογοφανείς προσπάθειες μεταγραφής στο λατινικό αλφάβητο δυο λέξεων από την παλιά τουρκική γραφή, είναι κυρίως αισθητικός: η ερμηνεία «Αίμα ακόμη», πέρα από την ποιητικότητα που αναδύει, κεντρίζει περισσότερο την φαντασία∙ φτάνει βέβαια αυτή η προκατάληψή μου να έχει και μια ιστορική βάση – κι αυτό αποτέλεσε το δυσκολότερο σημείο της έρευνάς μου.


Ο Πίρι Ρέις


Το να αναζητάς πληροφορίες στη γενική ιστορία για ένα μικρό τόπο, είναι σα να ψάχνεις ψύλλους στ’ άχυρα. Το πράγμα όμως γίνεται ευκολότερο όταν βρεις ένα σταθερό σημείο εκκίνησης. Στην περίπτωσή μας αυτό το σημείο αποτέλεσε ο Piri Reis. Γεννημένος γύρω στα 1470, συνέγραψε ένα βιβλίο ναυσιπλοΐας, που εκδόθηκε το 1520/1 με τον τίτλο Kitab-i Bahriyye (β΄ διευρυμένη έκδοση 1525. Για το βιβλίο δες Dimitris Loupis, ”Piri Reis' Book on Navigation (Kitab-i Bahriyye) as a Geography Handbook”)

Είναι αυτός που ονομάζει τον όρμο, ανάμεσα στον όρμο Ḉitoroz (Κίτρος) και την πόλη Selanik (Σαλονίκη), Kandaha («Αίμα ακόμη»). Όσο ξεκάθαρη είναι η ελληνική προέλευση των τοπωνυμίων Ḉitoroz και Selanik άλλο τόσο ξεκάθαρη είναι και η τουρκική προέλευση του τοπωνυμίου Kandaha. Ας σταθούμε όμως στην ερμηνεία του τοπωνυμίου «Αίμα ακόμη» με στόχο να περιχαρακώσουμε την ιστορική περίοδο όπου θα ψάξουμε για πληροφορίες. Μια εύκολη υπόθεση που μπορεί κάποιος να κάνει είναι ότι σ’ αυτό τον τόπο θα έγινε μια αιματηρή μάχη, μια τρομερή σφαγή, της οποίας η σφοδρότητα θα ήταν τέτοια ώστε χρόνια μετά να έχει κανείς την αίσθηση ότι το αίμα των σφαγιασμένων κυλάει ακόμα. Επίπλέον, οι λέξεις προδίδουν και μια συναισθηματική φόρτιση από αυτόν που τις εκφέρει, ώστε να μας υποψιάζει ότι το αίμα που χύθηκε ήταν αδερφικό. Μπορούμε να υποθέσουμε λοιπόν ότι ονομάζοντας «Αίμα ακόμη» τον τόπο, ο Πίρι Ρέις διατηρεί ζωντανή στη μνήμη του τη σφαγή Τούρκων συμπατριωτών του και ότι αυτή η σφαγή δεν μπορεί να απέχει πολύ χρονικά. Πριν όμως καθορίσουμε την περίοδο χρειάζεται να σιγουρέψουμε το σημείο εκκίνησής μας, το οποίο δεν μπορεί να είναι το 1520/1.

Κάντε κλικ εδώ για να ξεφυλλίσετε την πρώτη καλλιτεχνική έκδοση του βιβλίου





Ο Πίρι Ρέις άρχισε να γράφει το βιβλίο του στην Κωνσταντινούπολη μετά το 1510 όντας ναύαρχος του τουρκικού στόλου. Τα ταξίδια του όμως τα έκανε πολύ νωρίτερα, παιδί ακόμα, στο πλευρό του θείου του που ήταν πειρατής. Αν γεννήθηκε λοιπόν γύρω στα 1470, θα άρχισε την καριέρα του πειρατή κάπου στα 1480/5. Αυτή η χρονολογία είναι που πρέπει να αποτελέσει το σημείο εκκίνησής μας στην ιστορική έρευνα. Αν λοιπόν αυτά τα χρόνια ο Πίρι Ρέις βρέθηκε στο Θερμαϊκό και ονόμασε την περιοχή μεταξύ Κίτρους και Θεσσαλονίκης «Αίμα ακόμη» σίγουρα θα διατηρούσε στη μνήμη του ένα σημαντικό για τους Τούρκους γεγονός που δε θα πρέπει να είχε συμβεί σε διάστημα μεγαλύτερο της 20ετίας. Το ερώτημα τώρα είναι αν μετά το 1460 υπήρξε τέτοιο γεγονός.

Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1453, οι Τούρκοι μπορεί να κατέλυσαν το Βυζάντιο αλλά δεν είναι ακόμα κυρίαρχοι στο Αιγαίο, όπου έχουν έναν ισχυρό αντίπαλο: τους Βενετούς. Από το β΄ μισό του 15ου ως τον 18ο αι. οι Τούρκοι θα αναμετρηθουν επτά φορές με τους Βενετούς σε ισάριθμους πολέμους που όλοι τους είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή αποχώρηση των Βενετών από την ανατολική Μεσόγειο. Την περίοδο που μας ενδιαφέρει λαμβάνει χώρα ο Α΄ βενετοτουρκικός πόλεμος (1463-1479) που είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια της Χαλκίδας για τους Βενετούς, του γνωστού Negroponte. Τώρα θα αναρωτηθείτε τι σχέση έχει η Στερεά Ελλάδα με τη Μακεδονία, η Εύβοια με τη Θεσσαλονίκη! –μόνο ένας φαντασμένος και κοκορόμυαλος βενετσιάνος ναύαρχος θα μπορούσε να ανακατέψει έτσι τα πράγματα.

Το 1469 διορίζεται αρχηγός του βενετσιάνικου στόλου ο Niccolo da Canal, λόγιος και ρήτορας, διαπιστευμένος της Βενετίας στο Βατικανό, παντελώς άσχετος με τη ναυσιπλοΐα και τη διοίκηση στόλου. Όπως συμβαίνει με τέτοιους ανθρώπους που έχουν επίγνωση της ανικανότητάς τους, θέλουν όμως να αποδείξουν ότι είναι κάποιοι, υπολογίσιμοι και άξιοι του αξιώματος που τους έχει ανατεθεί, αποτολμούν συχνά απερίσκεπτες και άχρηστες επιχειρήσεις με μόνο στόχο να επιτελέσουν ανδραγαθήματα και αξιομνημόνευτα κατορθώματα, για να διαπιστωθεί τελικά από εκείνους που τους διόρισαν ότι είναι καλύτερο να τους στείλουν από ‘κεί πού ‘ρθαν –κάπως έτσι έχει και η ιστορία του φίλου μας από την κατά τ’ αλλα επιφανή οικογένεια των da Canal που έλαχε σ’ αυτόν να αποτελέσει την ντροπή της πατρίδας του. Αμέσως λοιπόν μετά τον διορισμό του, o ψευτόμαγκας Niccolo, πήρε μερικά πλοία, κατευθύνθηκε προς βορράν και άρχισε να λεηλατεί τα παράλια της Μακεδονίας φτάνοντας ως τη Θράκη, σφαγιάζοντας όλους τους πληθυσμούς που έβρισκε, παίρνοντας μαζί του αρκετούς αιχμαλώτους που μετέφερε στη Χαλκίδα όπου έγινε δεκτός με πανηγύρια και πυροτεχνήματα. Αλλά στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης ήταν ακόμα ο Μωάμεθ ο Β΄...

...και έφερε πολύ βαρέως τα κατορθώματα του Niccolo. Την επόμενη χρονιά εκστράτευσε με το στόλο του εναντίον της Χαλκίδας και από τους 70.000 κατοίκους της δεν έμεινε ούτε ένας: αλλους τους έσφαξε, άλλους τους κρέμασε, άλλους τους σούβλισε, άλλους τους πήρε σκλάβους... Τον Niccolo τον πήρε η Βενετία, άρον άρον, και από εκεί αγνοείται η τύχη του. Ίσως να τον πήρε ο διάολος... (για τα γεγονότα που με αρκετό σαρκασμό παρουσιάζονται εδώ δες Pierre A. MacKay, “The Content and Authorship of the Historia Turchesca” και εδώ)

Αν αναφέρθηκα στη βίαιη αντίδραση του σουλτάνου είναι για να εξηγήσω την συναισθηματική φόρτιση που απέδωσα στη φράση του Πίρι Ρέις «Αίμα ακόμη». Το δίχως άλλο επρόκειτο για μια οδυνηρή μνήμη, που 10-15 χρόνια μετά έμενε ακόμα ζωντανή στους συνομιλήκους του. Τώρα όμως ανακύπτει ένα άλλο ερώτημα: αν η δράση του da Canal εκτείνεται από τη Μακεδονία ως τη Θράκη, από το Κίτρος ως την Αίνο, γιατί ο Πίρι Ρέις ονομάζει έτσι μόνο την περιοχή μεταξύ Κίτρους και Σαλονίκης; Πολύ φοβάμαι ότι σ’ αυτό δεν μπορώ να απαντήσω. Ίσως η περιοχή αυτή να μην είχε όνομα, όπως το Κίτρος, έδρα επισκόπου από τον 10ο αι. και η Σαλονίκη, σημαντική πόλη από αρχαιοτάτων -η αρχαία Μεθώνη, η αγορά της οποίας εντοπίστηκε πρόσφατα, είχε ξεχαστεί από παλιά ...Ίσως εδώ να είχε γίνει η πιο φοβερή σφαγή, μια που από εδώ άρχισε την δράση του ο da Canal... Ίσως και όλος μου ο συλλογισμός να είναι λάθος εξ’ αρχής... Εκείνο όμως που μου μένει ως τελική εντύπωση μετά απ’ αυτή την εξιστόρηση είναι ότι η φράση «Αίμα ακόμη» έχει γίνει ακόμα πιο ποιητική, πιο ερεθιστική για τη φαντασία.

LinkWithin

Related Posts with Thumbnails