Υπάρχουν τρεις πόλεις στην ιστορία της Δύσης, που έχουν ξεφύγει από τις πραγματικές, ιστορικές διαστάσεις τους και έχουν γίνει σύμβολα για όλη την ανθρωπότητα. Σ’ αυτή τη σφαίρα του μεταφυσικού θα κινηθώ σήμερα, αφήνοντας, προσωρινά, κατα μέρος την υλική ιστορία, με τους αληθινούς ανθρώπους και τις συγκρούσεις τους. Δεν απομακρύνομαι όμως και πολύ, μια που η συμβολοποίηση, εξ ορισμού, παίζει καθοριστικό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι, στον τρόπο δηλαδή με τον οποίο αντιλαμβάνεται ένας άνθρωπος την ιστορική του υπόσταση και πραγματικότητα. Πολύ περισσότερο δε, όταν οι πόλεις-σύμβολα, στις οποίες θα αναφερθώ, διαμόρφωσαν, με όλες τις συνδηλώσεις και τους συνειρμούς τους, αποφασιστικά το ρου της ιστορίας.
Αθήνα
Η αρχή της ανθρωπότητας. Η αρχή της ανθρώπινης συνείδησης, της επίγνωσης της συνέχειας του ανθρώπου μέσα στο χρόνο. Η αρχή του χρόνου. Η φιλοσοφία. Το πνευματικό υπόβαθρο της ανθρωπότητας. Μια πόλη αναφοράς που πέρασε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας ως ένα ένδοξο παρελθόν. Για να τεθεί όμως ως παρελθόν, χρειάστηκε ένα δυναμικό παρόν: η Ρώμη.
Ρώμη
Το τώρα της ανθρωπότητας. Μια τεράστια αυτοκρατορία, με ετερόκλητα χαρακτηριστικά εδάφους και πληθυσμού, χρειαζόταν μια πόλη, στην οποία κάθε άνθρωπος, από τη Βρετανία ως τη Συρία και από την κοιλάδα του Δούναβη ως τις ερήμους της Αφρικής, θα αναγνώριζε τον εαυτό του και θα προσδιόριζε την ταυτότητά του. Κάθε άνθρωπος της αυτοκρατορίας αυτοκαθοριζόταν ως Ρωμαίος, γιατί υπήρχε ζωντανή μια πόλη που έδινε νόημα στην ύπαρξή του. Δεν ήταν μόνο πολίτης της Ρώμης∙ χάρη στη Ρώμη αποκτούσε υπόσταση. Γι’ αυτό και η καταστροφή της το 410 από τον Αλάριχο συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο. Οι άνθρωποι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους. Η πόλη αναφοράς τους δεν υπήρχε πια. Πώς λοιπόν θα αυτοπροσδιορίζονταν τώρα; Ήταν τότε που ο Αυγουστίνος φαντάστηκε μια πόλη μακριά από τους κινδύνους της σύγχρονης ιστορίας, πέρα από τη φθορά του χρόνου, αναλλοίωτη, αιώνιο και παντοτινό κέντρο αναφοράς όλων των ανθρώπων, όσων υπήρξαν και όσων θα υπάρξουν. Έτσι, ανέβασε τη Ρώμη στους ουρανούς και έγραψε την Πολιτεία του Θεού. Ο δρόμος για το Βυζάντιο είχε ανοίξει.
Βυζάντιο
Το μυστικό, το πνευματικό, το άυλο. Αιώνιο καταφύγιο από τη φθορά του χρόνου. Το μέλλον της ανθρωπότητας. Εδώ ταξιδεύει ο Yeats στο ομώνυμο ποίημά του, δραπετεύοντας από ένα παρόν, την ίδια τη ζωή, που ως απόμαχος δε μπορεί πια να παρακολουθήσει. Φεύγει από τη σαρκικά προσδιορισμένη νεότητα, που υμνεί «το καθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται και πεθαίνει» για «του αγέραστου νου τα μνημεία». Εδώ, «στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου» αναζητά την τέχνη της αιωνιότητας. Δε μιλά για μια αιώνια τέχνη, αλλά για την τέχνη που τραγουδά «τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν». Το ποίημα το παρουσιάζω στη μετάφραση του Σεφέρη, από τις Αντιγραφές, εκδ. Ίκαρος 1996.
Ταξίδι στο Βυζάντιο
Ι
Δεν είναι τόπος για τους γέροντες αυτός. Νέοι
Στην αγκαλιά ο ένας του άλλου, πουλιά στα δέντρα,
-Τούτες οι γενεές που πεθαίνουν- στο τραγούδι τους,
Ποτάμια σμάρια οι σολομοί, θάλασσες σμάρια τα
σκουμπριά,
Το ψάρι, η σάρκα, και το θήραμα, όσο βαστά το κα-
λοκαίρι υμνούν
Το κάθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται, και πεθαίνει.
Παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν
Του αγέραστου νου τα μνημεία.
ΙΙ
Ο γέρος είναι τιποτένιο πράγμα,
Κουρελιασμένο ρούχο απάνω σε μπαστούνι, εκτός
Αν η ψυχή χτυπήσει τις παλάμες της και τραγουδάει
πιο δυνατά, πιο δυνατά
Στο κάθε ξέσκισμα της θνητής φορεσιάς της,
Και δεν είναι σχολειό του τραγουδιού παρά η μελέτη
Των μνημείων της δικής της μεγαλοπρέπειας∙
Έτσι λοιπόν αρμένισα τις θάλασσες για νά ‘ρθω
Στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου.
ΙΙΙ
Σοφοί ορθωμένοι μέσα στην άγια φωτιά του Θεού
Λες στο χρυσό ψηφιδωτό ενός τοίχου,
Βγείτε απ’ την άγια τη φωτιά, στριφογυρίστε μες στο
στρόβιλο,
Γενείτε δάσκαλοι του τραγουδιού για την ψυχή μου.
Κάψετε την καρδιά μου κι αναλώστε την∙ την άρρωστη του
πόθου,
Δεμένη σ’ ένα ζώο που ξεψυχά,
Δεν ξέρει τώρα τι είναι∙ και δεχτείτε με
Στην τεχνουργία της αιωνιοτητας.
ΙV
Και μια φορά που θά ‘βγω από τη φύση, ποτέ μου δε
θ’ αποζητήσω
Για τη σωματική μορφή μου πράγμα φυσικό,
Αλλά τέτοια μορφή που οι Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν
Από σφυρήλατο χρυσάφι και μαλαματένιο σμάλτο
Για να κρατήσουν ένα νυσταλέον Αυτοκράτορα ξυπνό∙
Ή στήνουν σε χρυσό κλωνάρι για να τραγουδά
Στους άρχοντες και τις αρχόντισσες του Βυζαντίου
Τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν.
1927
Σε πείσμα του Yeats που αναφέρει για τους νέους ότι «παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν/Του αγέραστου νου τα μνημεία», το indie-rock συγκρότημα, οι αμερικανοί Liars εμπνέονται από το ποίημα του και τιτλοφορούν ανάλογα ένα από τα κομμάτια του τέταρτου άλμπουμ τους (βλ. παρακάτω). Είναι αξιοσημείωτη η επίδραση που έχει το ποίημα του Yeats, που, ειρήσθω εν παρόδω, αποτελεί σχολικό ανάγνωσμα σε Αμερική και Αγγλία, στην ποπ κουλτούρα του αγγλοσαξωνικού κόσμου. Η Βικιπέδια σημειώνει, εκτός από αυτό, και τις εξής αναφορές:
• Την ομώνυμη νουβέλα του Robert Silverberg (1984) που εκτός των άλλων δομείται και πάνω στα θέματα του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Philip Roth, The Dying Animal που τιτλοφορείται με βάση μια φράση του ποιήματος.
• Τη νουβέλα της Saul Bellow, Seize the Day που εμφανίζει τον πρωταγωνιστή Tommy Wilhelm να είναι «άρρωστος του πόθου»
• Το ποίημα του Καναδού ποιητή Leonard Cohen "Montreal 1964" που περιέχει τους στίχους «Ο Καναδάς είναι ένα ζώο που ξεψυχά/Δε θα προσδεθώ σ’ ένα ζώο που ξεψυχά». Ο Cohen αναφέρει ότι επηρεάστηκε από τον Yeats.
• Τη μουσικό Lisa Gerrard που δίνει τον τίτλο «Ταξίδι στο Βυζάντιο» σ’ ένα από τα κομμάτια του άλμπουμ Immortal Memory (2004), και τον συνθέτη Michael Brown που μελοποίησε το έργο του Yeats.
• Τον Αμερκανό τραγουδοποιό John Austin που αναφέρει το ποίημα ως πηγή της έμπνευσής του για το άλμπουμ του, Byzantium (1996).
• Τον τίτλο του μυθιστορήματος του Guy Gavriel Kay, Sailing To Sarantium που είναι μια ξεκάθαρη νύξη στην υπόθεση του ποιήματος∙ είναι μια ιστορική μυθοπλασία που βασίζεται στην πραγματική ιστορία του Βυζαντίου.
• Τη δομή του ποιήματος που διαφαίνεται στο μυθιστόρημα του Richard Powers, Plowing the Dark, (βλ. κυρίως το Κεφ. 26)∙ το μυθιστόρημα μοιράζεται από κοινού με το ποίημα το ενδιαφέρον για την αλληλεπίδραση φύσης-τεχνουργίας.
• Το μυθιστόρημα του Cormac McCarthy, No Country for Old Men (2005) και την ομώνυμη τανία των Αδελφών Κοέν που τιτλοφορούνται με βάση τον πρώτο στίχο του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Bruce Sterling, Holy Fire (1996) που τιτλοφορείται με βάση την τρίτη στροφή.
• Το μυθιστόρημα του J. M. Coetzee, Disgrace, (1999 ) όπου ο πρωταγωνιστής David Lurie παρατηρεί για τη γενέτειρά του Νότια Αφρική «Δεν είναι τόπος για γέροντες αυτός».
• Το μυθιστόρημα της Anne Rice, The Vampire Armand, όπου ο Armand αρχίζει την ιστορία παραθέτοντας την πρώτη στροφή του ποιήματος.
Αθήνα
Η αρχή της ανθρωπότητας. Η αρχή της ανθρώπινης συνείδησης, της επίγνωσης της συνέχειας του ανθρώπου μέσα στο χρόνο. Η αρχή του χρόνου. Η φιλοσοφία. Το πνευματικό υπόβαθρο της ανθρωπότητας. Μια πόλη αναφοράς που πέρασε στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας ως ένα ένδοξο παρελθόν. Για να τεθεί όμως ως παρελθόν, χρειάστηκε ένα δυναμικό παρόν: η Ρώμη.
Ρώμη
Το τώρα της ανθρωπότητας. Μια τεράστια αυτοκρατορία, με ετερόκλητα χαρακτηριστικά εδάφους και πληθυσμού, χρειαζόταν μια πόλη, στην οποία κάθε άνθρωπος, από τη Βρετανία ως τη Συρία και από την κοιλάδα του Δούναβη ως τις ερήμους της Αφρικής, θα αναγνώριζε τον εαυτό του και θα προσδιόριζε την ταυτότητά του. Κάθε άνθρωπος της αυτοκρατορίας αυτοκαθοριζόταν ως Ρωμαίος, γιατί υπήρχε ζωντανή μια πόλη που έδινε νόημα στην ύπαρξή του. Δεν ήταν μόνο πολίτης της Ρώμης∙ χάρη στη Ρώμη αποκτούσε υπόσταση. Γι’ αυτό και η καταστροφή της το 410 από τον Αλάριχο συγκλόνισε τον αρχαίο κόσμο. Οι άνθρωποι έχασαν τη γη κάτω από τα πόδια τους. Η πόλη αναφοράς τους δεν υπήρχε πια. Πώς λοιπόν θα αυτοπροσδιορίζονταν τώρα; Ήταν τότε που ο Αυγουστίνος φαντάστηκε μια πόλη μακριά από τους κινδύνους της σύγχρονης ιστορίας, πέρα από τη φθορά του χρόνου, αναλλοίωτη, αιώνιο και παντοτινό κέντρο αναφοράς όλων των ανθρώπων, όσων υπήρξαν και όσων θα υπάρξουν. Έτσι, ανέβασε τη Ρώμη στους ουρανούς και έγραψε την Πολιτεία του Θεού. Ο δρόμος για το Βυζάντιο είχε ανοίξει.
Βυζάντιο
Το μυστικό, το πνευματικό, το άυλο. Αιώνιο καταφύγιο από τη φθορά του χρόνου. Το μέλλον της ανθρωπότητας. Εδώ ταξιδεύει ο Yeats στο ομώνυμο ποίημά του, δραπετεύοντας από ένα παρόν, την ίδια τη ζωή, που ως απόμαχος δε μπορεί πια να παρακολουθήσει. Φεύγει από τη σαρκικά προσδιορισμένη νεότητα, που υμνεί «το καθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται και πεθαίνει» για «του αγέραστου νου τα μνημεία». Εδώ, «στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου» αναζητά την τέχνη της αιωνιότητας. Δε μιλά για μια αιώνια τέχνη, αλλά για την τέχνη που τραγουδά «τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν». Το ποίημα το παρουσιάζω στη μετάφραση του Σεφέρη, από τις Αντιγραφές, εκδ. Ίκαρος 1996.
Ταξίδι στο Βυζάντιο
Ι
Δεν είναι τόπος για τους γέροντες αυτός. Νέοι
Στην αγκαλιά ο ένας του άλλου, πουλιά στα δέντρα,
-Τούτες οι γενεές που πεθαίνουν- στο τραγούδι τους,
Ποτάμια σμάρια οι σολομοί, θάλασσες σμάρια τα
σκουμπριά,
Το ψάρι, η σάρκα, και το θήραμα, όσο βαστά το κα-
λοκαίρι υμνούν
Το κάθε τι που σπέρνεται, γιεννιέται, και πεθαίνει.
Παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν
Του αγέραστου νου τα μνημεία.
ΙΙ
Ο γέρος είναι τιποτένιο πράγμα,
Κουρελιασμένο ρούχο απάνω σε μπαστούνι, εκτός
Αν η ψυχή χτυπήσει τις παλάμες της και τραγουδάει
πιο δυνατά, πιο δυνατά
Στο κάθε ξέσκισμα της θνητής φορεσιάς της,
Και δεν είναι σχολειό του τραγουδιού παρά η μελέτη
Των μνημείων της δικής της μεγαλοπρέπειας∙
Έτσι λοιπόν αρμένισα τις θάλασσες για νά ‘ρθω
Στην άγια πολιτεία του Βυζαντίου.
ΙΙΙ
Σοφοί ορθωμένοι μέσα στην άγια φωτιά του Θεού
Λες στο χρυσό ψηφιδωτό ενός τοίχου,
Βγείτε απ’ την άγια τη φωτιά, στριφογυρίστε μες στο
στρόβιλο,
Γενείτε δάσκαλοι του τραγουδιού για την ψυχή μου.
Κάψετε την καρδιά μου κι αναλώστε την∙ την άρρωστη του
πόθου,
Δεμένη σ’ ένα ζώο που ξεψυχά,
Δεν ξέρει τώρα τι είναι∙ και δεχτείτε με
Στην τεχνουργία της αιωνιοτητας.
ΙV
Και μια φορά που θά ‘βγω από τη φύση, ποτέ μου δε
θ’ αποζητήσω
Για τη σωματική μορφή μου πράγμα φυσικό,
Αλλά τέτοια μορφή που οι Γραικοί χρυσοχόοι φτιάνουν
Από σφυρήλατο χρυσάφι και μαλαματένιο σμάλτο
Για να κρατήσουν ένα νυσταλέον Αυτοκράτορα ξυπνό∙
Ή στήνουν σε χρυσό κλωνάρι για να τραγουδά
Στους άρχοντες και τις αρχόντισσες του Βυζαντίου
Τα που περάσαν, ή που περνάν, ή που θα ‘ρθούν.
1927
Σε πείσμα του Yeats που αναφέρει για τους νέους ότι «παρμένοι από τη λάγνα τούτη μουσική όλοι αψηφούν/Του αγέραστου νου τα μνημεία», το indie-rock συγκρότημα, οι αμερικανοί Liars εμπνέονται από το ποίημα του και τιτλοφορούν ανάλογα ένα από τα κομμάτια του τέταρτου άλμπουμ τους (βλ. παρακάτω). Είναι αξιοσημείωτη η επίδραση που έχει το ποίημα του Yeats, που, ειρήσθω εν παρόδω, αποτελεί σχολικό ανάγνωσμα σε Αμερική και Αγγλία, στην ποπ κουλτούρα του αγγλοσαξωνικού κόσμου. Η Βικιπέδια σημειώνει, εκτός από αυτό, και τις εξής αναφορές:
• Την ομώνυμη νουβέλα του Robert Silverberg (1984) που εκτός των άλλων δομείται και πάνω στα θέματα του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Philip Roth, The Dying Animal που τιτλοφορείται με βάση μια φράση του ποιήματος.
• Τη νουβέλα της Saul Bellow, Seize the Day που εμφανίζει τον πρωταγωνιστή Tommy Wilhelm να είναι «άρρωστος του πόθου»
• Το ποίημα του Καναδού ποιητή Leonard Cohen "Montreal 1964" που περιέχει τους στίχους «Ο Καναδάς είναι ένα ζώο που ξεψυχά/Δε θα προσδεθώ σ’ ένα ζώο που ξεψυχά». Ο Cohen αναφέρει ότι επηρεάστηκε από τον Yeats.
• Τη μουσικό Lisa Gerrard που δίνει τον τίτλο «Ταξίδι στο Βυζάντιο» σ’ ένα από τα κομμάτια του άλμπουμ Immortal Memory (2004), και τον συνθέτη Michael Brown που μελοποίησε το έργο του Yeats.
• Τον Αμερκανό τραγουδοποιό John Austin που αναφέρει το ποίημα ως πηγή της έμπνευσής του για το άλμπουμ του, Byzantium (1996).
• Τον τίτλο του μυθιστορήματος του Guy Gavriel Kay, Sailing To Sarantium που είναι μια ξεκάθαρη νύξη στην υπόθεση του ποιήματος∙ είναι μια ιστορική μυθοπλασία που βασίζεται στην πραγματική ιστορία του Βυζαντίου.
• Τη δομή του ποιήματος που διαφαίνεται στο μυθιστόρημα του Richard Powers, Plowing the Dark, (βλ. κυρίως το Κεφ. 26)∙ το μυθιστόρημα μοιράζεται από κοινού με το ποίημα το ενδιαφέρον για την αλληλεπίδραση φύσης-τεχνουργίας.
• Το μυθιστόρημα του Cormac McCarthy, No Country for Old Men (2005) και την ομώνυμη τανία των Αδελφών Κοέν που τιτλοφορούνται με βάση τον πρώτο στίχο του ποιήματος.
• Το μυθιστόρημα του Bruce Sterling, Holy Fire (1996) που τιτλοφορείται με βάση την τρίτη στροφή.
• Το μυθιστόρημα του J. M. Coetzee, Disgrace, (1999 ) όπου ο πρωταγωνιστής David Lurie παρατηρεί για τη γενέτειρά του Νότια Αφρική «Δεν είναι τόπος για γέροντες αυτός».
• Το μυθιστόρημα της Anne Rice, The Vampire Armand, όπου ο Armand αρχίζει την ιστορία παραθέτοντας την πρώτη στροφή του ποιήματος.
... φίλτατε Στοππάκιε απουσιάζεις ...
ΑπάντησηΔιαγραφή... και η απουσία σου ομολογώ ότι αφήνει το μεγαλύτερο κενό στους έχοντες διάφορη άποψη από τη δική σου ...
... τί να πω εν τη απουσία σου, για την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που επιμένεις εσύ και ο Yeats να την αποκαλείται "Βυζάντιο";
... φωνή βοώντος εν τω διαδικτύω ...
... παρακαλείσαι να επιστρέψεις το δυνατόν συντομότερα ...
... ελπίζοντας ότι όλα πάνε καλά, έρρωσο ...
Σταύρε, Σταύρε... εδώ είμαι. Απλώς δεν έχω και πολύ χρόνο μια που ετοιμάζω, μέσα στη μαυρίλα που ζούμε, μια δική μου δουλίτσα για να βγάζω τον άρτον τον επιούσιον. Όσο για το Βυζάντιο, χρησιμοποιώ τον όρο ως αναφορά στην πόλη και τη μετέπειτα ιστορική της πορεία που οριοθετεί και μια ιστορική περίοδο, όπως θα χρησιμοποιούσα τον όρο Ρώμη. Επ' ουδενί λόγω δεν χρησιμοποιώ τον όρο με τη σημασία που του προσέδωσαν οι Γερμανοί του 19ου αι. -γι' αυτό άλλωστε δε χρησιμοποιώ ποτέ τον όρο "βυζαντινός" που δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα και υποκρύπτει τον κομπλεξισμό των Γερμανών επινοητών του έναντι της Ρώμης και κάθετι ρωμαϊκού.
ΑπάντησηΔιαγραφήΑχ, τι μού ‘κανες! Πρωί πρωί έψαξα και βρήκα μερικά παραθέματα για τη συζήτησή μας. Είναι από το βιβλίο του William Treadgold, Βυζάντιο, μτφ. Γιώργος Λεβενιώτης, Θύραθεν εκδόσεις 2007. Στην εισαγωγή του ο συγγραφέας θίγει το θέμα της ορολογίας διακρίνοντας ανάμεσα σε Ανατολική Ρωμαϊκή και Δυτική Ρωμαϊκή ως το 480 και μετά την εξάλειψη του δυτικού τμήματος μιλώντας μόνο για Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: «Το 285 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός διαίρεσε την Ρωμαϊκή επικράτεια σε δύο μέρη. Το ανατολικό ... έγινε γνωστό ως Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ή απλώς Ρωμαϊκή, μετά την πλήρη εξάλειψη της Δυτικής αυτοκρατορίας το 480. Μόνο μετά την κατάρρευση της Ανατολικής αυτοκρατορίας, το 1453, κάποιοι μελετητές θεώρησαν ότι για μία αυτοκρατορία που δεν περιέκλειε στους κόλπους της την Ρώμη χρειαζόταν μια ονομασία που δεν εμπεριείχε τη λέξη “Ρώμη”. Αν και πρωτεύουσα της Ανατολής υπήρξε κατά το μεγαλύτερο διάστημα η Κωνσταντινούπολη, ο όρος “αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης” κρίθηκε μάλλον αδόκιμος. Οι ονοματοθέτες επέλεξαν τελικά τις ονομασίες “Βυζάντιο” και “Βυζαντινή αυτοκρατορία”. Το Βυζάντιο ήταν μια μικρή αρχαία πόλη στον Βόσπορο, η οποία επανιδρύθηκε το 324 ως “Κωνσταντινούπολη”. Καλώς ή κακώς παρέμεινε σε χρήση η συγκεκριμένη ονομασία, έστω κα αν οι ιστορικοί διαφωνούν για την χρονολογία “έναρξης” της αυτοκρατορίας. Το βιβλίο μας ξεκινά από το 285: τότε άρχισε ουσιαστικά η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία να υπάρχει ως ξεχωριστή οντότητα. Η πόλη του Βυζαντίου ωστόσο δεν είχε ακόμα αποκτήσει ιδιαίτερη σπουδαιότητα. Αποφεύγω να ονομάζω “Βυζαντινή” την προ του πέμπτου αιώνα αυτοκρατορία. Μόνο κατά τον πέμπτο αιώνα, με την κατάρρευση του δυτικού Ρωμαϊκού κράτους, η Κωνσταντινούπολη πραγματικά αναδείχτηκε σε πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της αυτοκρατορίας».
ΑπάντησηΔιαγραφήΊσως να απεχθάνεσαι τον όρο Βυζάντιο γιατί μας φέρνει στο νου μια περίοδο παρακμής. Ο Treadgold αναφέρεται εκτενώς σ’ αυτό το θέμα και συζητά πρώτα απ’ όλα τις αιτίες επικράτησης αυτής της αντίληψης: «Ανεξαρτήτως ονομασίας, η Ανατολική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έχει αποκτήσει από παλιά την φήμη ότι ήταν παρακμιακή. Αυτό οφείλεται εν μέρει στον Εουάρδο Γίββωνα ο οποίος αφιερώνει στην Ανατολική αυτοκρατορία (χωρίς να την ονομάζει “Βυζάντιο”) το μεγαλειώδες έργο του Η Παρακμή και η Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Γίββων αντιπαθούσε τον χριστιανισμό και περιφρονούσε το Βυζάντιο ως “χριστιανική κοινωνία”, από τότε που ένας καλβινιστής που είχε προσληφθεί από τον πατέρα του τον έπεισε να απαρνηθεί τον νεανικό του προσηλυτισμό στον ρωμαιοκαθολικισμό. Ο Γίββων γνώριζε ότι η Δυτική αυτοκρατορία κατέρρευσε λίγο καιρό αφ’ ότου εκχριστιανίστηκε, και ότι την ίδια μοίρα ακολούθησε και η Ανατολική αυτοκρατορία –έστω και αν επέζησε μια ολόκληρη χιλιετία περισσότερο. Εξάλλου, για έναν άνθρωπο με κλασική παιδεία όπως ο Γίββων, το Βυζάντιο φάνταζε σαν μια εκφυλισμένη διασταύρωση Ελλάδας και Ρώμης: μια αυτοκρατορία η οποία είχε χάσει την Ρώμη και μιλούσε άσχημα ελληνικά. Επιπλέον, η περίοδος του Μεσαίωνα συνολικά υπήρξε κατά τον Γίββωνα μια σκοτεινή και βάρβαρη εποχή».
Σ’ όλα αυτά ο Treadgold απαντάει ως εξής: «Ούτε ο Γίββων ούτε άλλοι μελετητές κατάφεραν να μετατρέψουν αυτές τις προκαταλήψεις σε ισχυρή επιχειρηματολογία. Οπωσδήποτε, ένα μέρος της βυζαντινής ιστορίας ανήκει στους σκοτεινούς αιώνες. Ο βυζαντινός πολιτισμός, ωστόσο, πάντοτε υπερείχε εμφανώς σε σύγκριση με την τότε Δυτική Ευρώπη. Η ελληνική γλώσσα εξελίχθηκε με την πάροδο του χρόνου, όπως άλλωστε είχε προηγουμένως εξελιχθεί από την εποχή του Ομήρου –και όπως εξελίσσονται όλες οι γλώσσες. Όμως οι κορυφαίοι Βυζαντινοί λόγιοι υπήρξαν εξαίρετοι “ελληνιστές” και ήσαν σε θέση να διαβάσουν αλλά και να συγγράψουν στα αρχαία ελληνικά με ιδιαίτερη άνεση. Ό,τι και να πρεσβεύουμε για τον χριστιανισμό, δεν υπήρξε λιγότερο αξιοσέβαστος πνευματικά από ό,τι ο συνδυασμός μυστικιστικού Νεοπλατωνισμού και ολύμπιων θεών, τον οποίο εκτόπισε. Άλλωστε, η Ανατολική αυτοκρατορία διαχωρίστηκε από την Ρώμη κατόπιν διοικητικής απόφασης και όχι ύστερα από κάποια στρατιωτική ήττα• αργότερα η Ανατολή επανέκτησε την Ρώμη και την κράτησε για περίπου δύο αιώνες. Τέλος, το ότι κάποτε κατέρρευσε το Βυζάντιο εντυπωσιάζει πολύ λιγότερο από το γεγονός ότι άντεξε για περισσότερα από χίλια χρόνια».
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτη συνέχεια ο Treadgold εκφράζει τις αντιρρήσεις του για τη συνήθεια των σύγχρονων ιστορικών να αντικαθιστούν τους όρους «παρακμή» και «σκοτεινοί αιώνες» με άλλους όπως «μετασχηματισμός» και «ασυνέχεια» τονίζοντας ότι «διστάζουν [αυτοί οι ιστορικοί] να μιλήσουν για παρακμή, ακόμη και για εποχές όπου οι επιδημίες εξόντωσαν εκατομμύρια ανθρώπους, οι εχθρικές επιδρομές κατέστρεψαν δεκάδες πόλεις, το εμπόριο κατέρρευσε και κυριαρχούσε ο αναλφαβητισμός. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ιστορικούς ωστόσο δεν διστάζουν καθόλου να επικρίνουν τις ασθένειες, τον πόλεμο, την φτώχεια και τον αναλφαβητισμό της εποχής μας. Το γιατί όλα αυτά θα πρέπει να ήταν λιγότερο επώδυνα για τους Βυζαντινούς μοιάζει ανεξήγητο• εκτός κι αν οι τελευταίοι υπήρξαν κατώτερος λαός, άξιος των παθών του. Η αποστροφή για τους Βυζαντινούς διαφαίνεται και στις ενστάσεις που προκαλεί το γεγονός ότι οι Βυζαντινοί ονόμαζαν “Βαρβάρους” τους Γερμανούς και άλλους βόρειους εισβολείς –μολονότι η λέξη σήμαινε απλώς τον “ξένο”. Κι όμως, οι Γερμανοί αναμφίβολα υπήρξαν λιγότερο μορφωμένοι και καλλιεργημένοι από τους Βυζαντινούς• εξάλλου, κανείς από τους επικριτές των Βυζαντινών δεν δείχνει να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τα αισθήματα των σημερινών Γερμανών».
Αν και ο Treadgold παραδέχεται ότι οι Βυζαντινοί πρέσβευαν κάποιες απόψεις που σήμερα ίσως φαντάζουν σκοταδιστικές, τονίζει ότι το «αν συμπαθούμε ή όχι τους Βυζαντινούς, τους Χριστιανούς ή τις αυτοκρατορίες γενικά, δεν θα πρέπει να επηρεάσει την κρίση μας για το αν, πότε ή κατά πόσο παρήκμασαν –με την εξαίρεση ίσως της ηθικής παρακμής». Και συνεχίζει: «Ομολογουμένως, η έννοια της “παρακμής” (στο Βυζάντιο όπως και αλλού) είναι σύνθετη και προβληματική. Η παρακμή μπορεί να είναι διαφόρων λογιών: η αραβική επέκταση σε βάρος των Βυζαντινών θα μπορούσε να σημαίνει παρακμή των τελευταίων• επίσης, η πολιτική ή στρατιωτική παρακμή ήταν δυνατό να συνυπάρχει με οικονομική ή πολιτιστική άνθηση• συνέβαινε επίσης, ένα γεωγραφικό τμήμα της αυτοκρατορίας να παρακμάζει, ενώ κάποιο άλλο αναπτυσσόταν. Βέβαια, κάθε κοινωνία έχει τα προβλήματά της, αλλά όλα τα προβλήματα δεν δημαίνουν κατ’ ανάγκη μια κάποιας μορφής παρακμή»
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτη συνέχεια θέτει κάποια κριτήρια για την ακμή/παρακμή όπως την αστικοποίηση («η αναπτυξη ή συρρίκνωση των πόλεων υποδηλώνει πρόοδο ή παρακμή του πολιτισμού») ή τις γεωγραφικές αυξομειώσεις της επικράτειας («αν λάβουμε ως μέτρο την εκάστοτε εδαφική έκταση, έχουμε την εικόνα μιας ρωμαλέας αντίστασης στην παρακμή, αντίστασης που συχνά ισοδυναμούσε με πρόοδο»). Παραθέτει επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον γράφημα από το οποίο βγαίνουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα, όπως ότι η συνοχή της κοινωνίας βοηθούσε την αυτοκρατορία να ανακάμπτει από την πολιτική, οικονομική και πολιτιστική παρακμή, αλλά νομίζω ότι ήδη ξεφύγαμε από το θέμα μας.
Και φυσικά παρέλειψα το καλύτερο: "Σήμερα, μολονότι διαθέτουμε εκπληκτική ποσότητα πληροφοριών για την δική μας κοινωνία, δεν συμφωνούμε μεταξύ μας για το αν βρισκόμαστε σε φάση παρακμής - δεν συμφωνούμε καν για το είδος της υποτιθέμενης παρακμής. Ακόμη κι αν συμφωνούσαμε, θα μπορούσε να αποδειχτεί ότι έχουμε άδικο: οι άνθρωποι που ζουν το παρόν εύκολα μπορούν να παραβλέψουν ή να πρανοήσουν τα όσα συμβαίνουν γύρω τους".
ΑπάντησηΔιαγραφή... καλημέρα και χαίρομαι που γύρισες με γεμάτη τη φαρέτρα σου ...
ΑπάντησηΔιαγραφή... σε ό,τι αφορά στις χρονολογίες δεν υπάρχουν διαφορές ...
... εκεί που θα σταθώ εγώ είναι στον χριστιανο-ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα που πήρε η αυτοκρατορία - με ό,τι αυτός συνεπάγεται για τη ζωή των ντόπιων και ξένων (βαρβάρων) ...
... και να παραθέσω τις εκτιμήσεις (σκόρπιες, λόγω χώρου) της Ελένης Γλύκαντζη Αρβελέρ ...
---
"... από το σημείο αυτό (η Γλύκαντζη αναφέρεται στον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και το έργο του De administrando Imperio (περίπου κάτι ως "τάξη γενεών") ως την εκτίμηση της ιστορίας του βυζαντινού λαού, ως ιστορίας του κατεξοχήν ευγενούς γένους, δεν χρειαζόταν παρά ένα βήμα, που το έκαναν άλλωστε γρήγορα οι ιστορικοί και οι διανοούμενοι του Βυζαντίου. Με τον ίδιο σκοπό αναπτύχθηκε επίσης "η βιβλική αναφορά", που διατηρήθηκε από την Εκκλησία και που θεωρούσε τους Βυζαντινούς "τον νέον περιούσιον λαόν"...
(...)
... αυτή η συμπεριφορά (αναφέρεται στο πιο πάνω εδάφιο) εξηγεί τις μεταμορφώσεις που επήλθαν στη βυζαντινή ιμπεριαλιστική ιδέα. Η εξέλιξή της βρίσκεται στην πηγή του συλλογικού αισθήματος υπεροχής, του βυζαντινού σωβινισμού, που πήρε συχνά τη μορφή ενός ιδιόμορφου ρατσισμού κι εκδηλώθηκε προς καθετί που θεωρήθηκε ξένο προς το σύνολο των Βυζαντινών. Διαπιστώνουμε ότι εκφράσεις, όπως "γένος άνευ τιμής και αξιοπρεπείας", "γένος διεφθαρμένον", "γένος βάρβαρον", "λαός μηδαμινός και αιμοχαρής", χρησιμοποιούνταν συχνά από τους Βυζαντινούς για να προσδιορίσουν τους λαούς, όπως τους Βουλγάρους, τους Ρώσους και τους Φράγκους, που χαρακτηρίζονταν εντούτοις στα έγγραφα τα οποία τους απηύθυνε η αυτοκρατορική Γραμματεία ως έθνη "χριστιανικώτατα"...
(...)
... έτσι κατανοεί κανείς την περιφρόνηση που εκδηλώθηκε προς λαούς, όπως οι Αρμένιοι, που κατείχαν ωστόσο μια σημαντική θέση στην Αυτοκρατορία, και μπορεί να εξηγήσει την πιεστική πολιτική εναντίον των αιρετικών στοιχείων ή εκείνων που κρίνονταν ως αιρετικά, γιατί δεν συμμερίζονταν μια αντίληψη ζωής που η Κωνσταντινούπολη θεωρούσε ως μόνη σωστή. Η εξόντωση των Παυλικιανών και οι διώξεις εναντίον κάθε μανιχαϊστικής τάσης, μου φαίνεται ότι αποτελούν τις καλύτερες αποδείξεις...
... αυτή η κατάσταση μπορεί να εξηγήσει, όπως υποστηρίχθηκε, την απάνθρωπη σκληρότητα που έδειξε ο Βασίλειος Β΄ στους Βούλγαρους στρατιώτες που έπεσαν στα χέρια του μετά τη μάχη του Κλειδίου (1014), που σήμανε και το τέλος της Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας...
... όπως αναφέρει ο Κεδρηνός, δεκαπέντε χιλιάδες άνθρωποι τυφλώθηκαν, με διαταγή του αυτοκράτορα και πήραν το δρόμο του γυρισμού στον τόπο τους, οδηγούμενοι από εκείνους που τους άφησαν για αυτόν τον σκοπό... μονόφθαλμους!"
---
... εδώ να κάνω μια αναφορά που αντικατοπτρίζει επακριβώς το "βυζαντινό σκοτεινό μυαλό": Οι τυφλοί αποκλείονταν από τον βυζαντινό θρόνο !!!
... δεν είναι καταπληκτικό;
... έρρωσο ...
Είναι αλήθεια ότι η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία (και όχι μόνο αυτή) εξασφάλιζε αγαθά μόνο για τους πολίτες της δημιουργώντας αυστηρές διαχωριστικές γραμμές από τους αλλότριους, τους ξένους, τους "βαρβάρους", έδινε όμως το δικαίωμα και σ' αυτούς να συμμετάσχουν σ' αυτά τα αγαθά δηλώνοντας υποταγή στον αυτοκράτορα, κι έτσι ενσωμάτωσε πολλούς απ' αυτούς, απέκλεισε όμως και άλλους πολλούς, και αυτός ο αποκλεισμός σε μια στιγμή αδυναμίας λειτούργησε καταστροφικά για την ίδια. Αυτή είναι η πρόκληση τώρα της δικής μας εποχής: να επαναδιατυπώσουμε τις αξίες του δυτικού κόσμου, έτσι ώστε να συμπεριλάβουμε όλη την ανθρωπότητα και να κάνουμε συμμέτοχους τους "άλλους", τους "ξένους" στα δικά μας αγαθά.
ΑπάντησηΔιαγραφή