Πέμπτη 14 Ιανουαρίου 2010

Το όνειρο της Ρώμης: μια απάντηση στον οθωμανισμό της κας Δραγώνα

Πολλές αντιδράσεις έχουν υπάρξει τελευταία για τις δηλώσεις, τώρα και άλλοτε, της κυρίας Θάλειας Δραγώνα, ειδικού γραμματέως του Υπουργείου Παιδείας –και διακαιολογημένα άλλωστε μια που, λόγω της θέσεως της, άπτονται της ιδεολογικής συγκρότησης του ελληνικού κράτους από την ίδρυσή του. Σ’ αυτή την ανάρτηση θέλω να προκαλέσω το ιδεολογικό υπόβαθρο που βρίσκεται πίσω από τις δηλώσεις της ειδικού γραμματέως και να καταδείξω ότι οι απόψεις «της μόδας» μπορεί να είναι εκσυγχρονιστικές αλλά δεν είναι πάντα και προοδευτικές.

Η αφετηρία τέτοιου είδους απόψεων βρίσκεται στη σφαίρα του πολιτικώς ορθού και δημοφιλούς «multicultural», που κακώς στα ελληνικά έχει αποδοθεί ως «πολυπολιτισμικό», μια που στο επίκεντρο δεν είναι η έννοια του πολιτισμού αλλά αυτή της κουλτούρας. Η ουδέτερη έννοια της κουλτούρας χρησιμοποιείται στο σύγχρονο μετα-αποικιοκρατικό κόσμο για να δηλώσει την ισότητα όλων των κοινωνιών σε αντίθεση με τη στενάχωρη έννοια του πολιτισμού που θεωρήθηκε μειωτική για τις κοινωνίες που αποκλείονται απ’ αυτό τον χαρακτηρισμό. Υπό το πρίσμα λοιπόν του «πολυπολιτισμικού» έχουν την ίδια βαρύτητα και σημασία η Αρχαία Αίγυπτος, η Αθηναϊκή Δημοκρατία, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το Φραγκικό Βασίλειο του Καρλομάγνου και η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Της ίδιας βαρύτητας είναι και η κουλτούρα κάθε λαού που έζησε και δημιούργησε σ’ αυτόν τον πλανήτη και που σε άλλη περίπτωση δε θα αξιωνόταν της παραμικρής μνείας δίπλα στο μεγαθήριο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Γιατί σε τελική ανάλυση ο στόχος αυτής της ιδεολογικής μετατόπισης από τον πολιτισμό στην κουλτούρα είναι η εξέχουσα θέση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός, στερημένος από το προνόμιο της ανωτερότητας, δεν μπορεί να έχει κυρίαρχη θέση στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Δύσης αλλά θα παρουσιάζεται ισότιμα με τον πολιτισμό της Αρχαίας Αιγύπτου για παράδειγμα, που χάρη στις μούμιες και τις πυραμίδες είναι μάλλον πιο δημοφιλής. Ομοίως η αφετηρία της Ενωμένης Ευρώπης θα αναζητηθεί στο Φραγκικό Βασίλειο του Καρλομάγνου, που ενσαρκώνει εναργέστερα τον σημερινό γαλλογερμανικό άξονα –άλλωστε η υπόμνηση και μόνο της Ρώμης στους Γερμανούς φέρνει τραυματικές εμπειρίες. Η μόνη αναφορά στον ελληνορωμαϊκό κόσμο θα εξαντλείται στην παράνοια του Νέρωνα και του Καλλιγούλα και στους ασκητικούς αγίους που ζούσαν σε επαφή με το Θεό και τη φύση! Με ένα τέτοιο μοντέλο εκαπαίδευσης καλείται να εκσυγχρονιστεί και η σημερινή Ελλάδα και σ’ αυτό συντείνουν οι απόψεις της κας Δραγώνα.

Να ξεκαθαρίσω κάτι. Συμφωνώ με το σκεπτικό αυτής της αλλαγής, γιατί επιφέρει το θάνατο του «πολιτισμού» ως εμβλήματος ηθικής ανωτερότητας, που έχει οδηγήσει στον εθνικισμό, στον ιμπεριαλισμό, στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Αλλά μαζί μ’ αυτά δεν χρειάζεται να πετάξουμε και την έννοια του ανώτερου πολιτισμού και να επιβάλλουμε μια επίπεδη εικόνα του κόσμου. «Καλώς ή κακώς (και συχνά κακώς)», λέει ο Bryan Ward-Perkins (στο βιβλίο του Η πτώση της Ρώμης και το τέλος του πολιτισμού, μτφ. Θεόδωρος Γιαννόπουλος-Ολυμπία Χειμωνίδου, εκδ. Θυραθεν, 2006), «κάποιες κουλτούρες είναι πολύ πιο σύνθετες και εξελιγμένες από ό,τι άλλες. Κοινωνίες με μεγάλες πόλεις, σύνθετα δίκτυα παραγωγής και διακίνησης, και ευρύτατη χρήση του γραπτού λόγου είναι καταφανώς διαφορετικές από τις κοινωνίες των μικρών κοινοτήτων με οικιακή ως επί το πλείστον παραγωγή και προφορική κουλτούρα». Ο Bryan Ward-Perkins προσεγγίζει την έννοια του πολιτισμού (του ανώτερου ελληνορωμαϊκού πολιτισμού εν προκειμένω) με καθαρά υλιστικούς όρους, που καθιστούν την ανωτερότητα αντικειμενικά μετρήσιμη έννοια. Η λέξη «πολιτισμός», επισημαίνει, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μια συντομογραφία της φράσης «οι σύνθετες κοινωνίες και τα πάσης φύσεως παραγωγά τους». Μέτρο της ανωτερότητας ενός πολιτισμού μπορούν να αποτελέσουν η ικανότητα μαζικής παραγωγής αγαθών υψηλής ποιότητας, η εξάπλωση της ευμάρειας, ένα καλοσχεδιασμένο και καλοσυντηρημένο δίκτυο συγκοινωνιών και διακίνησης αγαθών και ιδεών, η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης από την πλειονότητα του πληθυσμού.

Καλά, εντάξει, θα μου πείτε. Ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός είναι ανώτερος, και τι μ’αυτό; Σε τι ωφελεί αυτή η διαπίστωση; Μπορεί να κάνει τον κόσμο μας καλύτερο; Να οδηγήσει σε ένα νέο modus vivendi για τους λαούς της οικουμένης σήμερα; Γιατί αυτό είναι το ζητούμενο της πολυδιαφημιζόμενης και δημοφιλούς πολυπολιτισμικότητας. Βεβαίως και μπορεί. Γιατί στη Ρώμη, που εξέφρασε πληρέστερα αυτό τον πολιτισμό, επιτεύχθηκε ένα θαύμα και ένα όραμα για όλη την οικουμένη. Για τους Ρωμαίους, η γραμμή του αίματος, η καταγωγή δεν είχε καμιά βαρύτητα. Πίστευαν ότι ο καθένας θα μπορούσε να γίνει Ρωμαίος πολίτης αν ακολουθούσε τους κανόνες και προσαρμοζόταν. Πίστευαν ότι η μεγαλύτερη τιμή που θα μπορούσε να κερδίσει ένας Ρωμαίος, ήταν να περάσει στην ιστορία ως κάποιος που επέκτεινε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Και πίστευαν ακόμα ότι δεν υπήρχε καλύτερη μοίρα για τον υπόλοιπο κόσμο, από το να κατακτηθεί από τη Ρώμη. Βεβαίως και ο αγώνας επιβολής της ρωμαϊκής εξουσίας υπήρξε σκληρός, και ήταν πολλοί εκείνοι που αντιστάθηκαν άγρια. Τα προνόμια όμως του Ρωμαίου πολίτη μετέτρεψαν την αντίσταση σε συγκατάθεση και τελικά σε περηφάνεια. Όλοι οι κατακτημένοι λαοί ενσωματώθηκαν γρήγορα στην ρωμαϊκή κοινωνία, συνέχισαν την πνευματική ζωή και ανήλθαν στα ανώτερα πολιτειακά αξιώματα. Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός γεννήθηκε στην Κροατία και ο Κωνσταντίνος Α΄ στη Νίσα της σημερινής Σερβίας, όσο για τον Σεπτίμιο Σεβήρο, το χρώμα του στις απεικονίσεις που μας έχουν σωθεί δείχνει ξεκάθαρα ότι ήταν αφρικανός.

Σήμερα η Ευρώπη βρίσκεται σ’ ενα μεταίχμιο. Οι σύγχρονες οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις έχουν δημιουργήσει μια ρευστή κατάσταση από την οποία έχει αναδυθεί περίλαμπρα η παρουσία του άλλου, του διαφορετικού, του αλλοδαπού, του αλλόθρησκου. Αυτό μοιραία προκαλεί μια κρίση ταυτότητας και αναζήτηση ενός νέου τρόπου που να μην αποκλείει, να μην περιθωριοποιεί. Η θεωρία του πολυπολιτισμικού προβάλλει ως μια λύση συμβίωσης και συνύπαρξης με το διαφορετικό, αλλά δεν είναι η μόνη. Να πως περιγράφει ο Boris Johnson (στο βιβλίο του Το όνειρο της Ρώμης, μτφ. Μάκης Κολλητίδης, εκδ. Θύραθεν, 2008) το όραμα για την Ευρώπη σήμερα:

Κάποια μέρα, εφόσον τα βρούμε με ην Τουρκία, θα μπορέσουμε να ξαναχτίσουμε ολόκληρη εκείνη την αρχαία αρμονική ενότητα γύρω από τη Μεσόγειο, να επιτύχουμε την πλούσια και ελεύθερη διασπορά αγαθών από τα στενά του Γιβραλτάρ μέχρι τον Βόσπορο, από την Τύνιδα στη Λυών. Θα μπορούσαμε να κλείσουμε το ρήγμα που προκάλεσαν οι μουσουλμανικές εισβολές. Θα μπορούσαμε να οικοδομήσουμε, για άλλη μια φορά, τη Ρωμαϊκή Οικονομική Κοινότητα γύρω από την Mare Nostrum. Με τον καιρό, θα χρειαστεί να σφυρηλατήσουμε νέους, βαθύτερους δεσμούς με τις βορειοφρικανικές χώρες του Μαγκρέμπ, με βάση την αρχαία ρωμαϊκή ιδέα της ανεκτικότητας. Είναι καιρός πλέον να ωριμάσουμε και να ανγνωρίσουμε ότι δεν υπάρχει ούτε μια πιθανότητα στο εκατομμύριο, να εγκαθιδρύσει το Ισλάμ ένα νέο χαλιφάτο στη Δυτική Ευρώπη και είναι καιρός και για τους Μουσουλμάνους να προσαρμοστούν στην εποχή μας και να αναγνωρίσουν το μη αναστρέψιμο της γυναικείας χειραφέτησης, να αναγνωρίσουν επίσης ότι δεν αποτελεί όνειδος το να παραμένει κάποιος απαθής στο ερώτημα αν ο Μωάμεθ είναι ή όχι ο μοναδικός προφήτης του Θεού, ότι όταν μια θρησκεία είναι αληθινά σπουδαία, δεν έχει καμία απολύτως σημασία αν οι άνθρωποι ζωγραφίζουν εικόνες του προφήτη της. Αυτό δεν πρόκειται να συμβεί όσο οι Μουσουλμάνοι αισθάνονται δαιμονοποιημένοι, όσο η ίδια η αίσθηση της ταυτότητάς τους και του συνανήκειν δημιουργείται από ένα αίσθημα απόρριψης και κατωτερότητας. Ένας από τους λόγους που το ρωμαϊκό σύστημα λειτούργησε τόσο καλά ήταν ότι οι διαφορετικές φυλές και θρησκείες ενέπνεαν την περιέργεια και το σεβασμό, και όχι την παράνοια. Αυτό είναι το όραμα που αξίζει να αναβιώσει. Ένα όνειρο που αξίζει να γίνει πραγματικότητα, όχι μόνο επειδή διατηρεί την ελπίδα της επανένωσης των δυο μισών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας γύρω από τη Μεσόγειο. Αν μπορέσουμε να επιτύχουμε μια συμφιλίωση ανάμεσα στο Ισλάμ και τον Χριστιανισμό, υποθέτω ότι θα σώσουμε και τις ζωές αθώων ανθρώπων όπως η Αδελφή Λιονέλλα.

Όποιες αντιρρήσεις κι αν έχει κανείς μ’ αυτή την προσέγγιση, δεν μπορεί να μην παραδεχτεί ότι οδηγεί σε μια καλύτερη ζωή και έναν καλύτερο κόσμο πέρα από εθνικισμούς και μισαλλοδοξίες. Και μπορούμε να το επιτύχουμε αυτό χωρίς να προστρέξουμε σε μια αμφισβητούμενη και ύποπτη έννοια (η πολυπολιτισμικότητα είναι εφεύρημα της αμερικανικής πολιτικής), αλλά ανατρέχοντας στη δική μας εθνική ιστορία, χωρίς να αναγκαστούμε να την υποτιμήσουμε, για να μην δυσαρεστήσουμε τους γείτονές μας, όπως επιβάλλουν οι καλοί τρόποι της πολυπολιτισμικότητας. Επιπλέον δε θα χρειαστεί σε μια άλλη πράξη αβροφροσύνης να αναζητήσουμε παραδείγματα συμβίωσης στη δεσποτική και θεοκρατική Οθωμανική Αυτοκρατορία, για να συνειδητοποιήσουμε ότι μπορούμε να συμβιώσουμε αρμονικά με τον άλλο, τον διαφορετικό. Γιατί τελικά περί αυτού πρόκειται: η ιστορία πάντα χρησιμοποιείται ιδεολογικά, για τη συγκρότηση της ταυτότητας ενός λαού και του οράματός του για το μέλλον. Και μ’ αυτη την προοπτική εντάσσεται στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα μιας χώρας. Αλλιώς δεν ενδιαφέρει κανέναν παρά μόνο μια χούφτα μίζερων ακαδημαϊκών.

3 σχόλια:

  1. ... μια απορία: αυτόν τον "ανώτερο πολιτισμό" πώς μπορούμε να τον συνδέσουμε με τον π.χ. Θόδωρα Τάδε, τον μηχανικό αυτοκινήτων, που ζει και εργάζεται στο Μενίδι, έχοντας γνώσεις γραμματικές μέσης τεχνικής σχολής και εξωεπαγγελματικά ασχολείται μόνον με τον Θρασύβουλο (την ποδοσφαιρική ομάδα της περιοχής);
    ... ή μήπως θα πρέπει να τον αφήσουμε απ' έξω, στην ησυχία του, τον νεοέλληνα - ως μη έχοντα καμία σχέση ή συγγένεια με το περι ου ο λόγος "άθλημα" του ανώτερου πολιτισμού;
    ... ερώτημα ...
    ... έρρωσο ...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Το να αναγνωρίσουμε την ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού συνεπάγεται τη δημιουργία μιας βάσης για το διαπολιτισμικό διάλογο. Αν όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι δεν μπορείς να δημιουργήσεις τέτοια βάση ώστε να απορρίψεις πρακτικές όπως ο λιθοβολισμός των γυναικών π.χ. που αποτελεί παράδοση για κάποιους άλλους πολιτισμούς. Αν δεν πιστεύεις στις ανθρωπιστικές αξίες αυτού του πολιτισμού είσαι υποχρεωμένος να δεχτείς το λιθοβολισμό στα πλαίσια της ανεκτικότητας στο διαφορετικό. Η ανωτερότητα του δυτικού πολιτισμού είναι μέτρο σύγκρισης και αναμέτρησης όλων των πολιτισμών με στόχο την ανθρώπινη πρόοδο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Και για να έρθω στο παράδειγμά σου για το Θόδωρα Τάδε. Κοίτα πως γνωρίσματα "ανώτερου" πολιτισμού διακρίνω: Πρώτον, ο Θόδωρας έχει μια επιχείρηση που σημαίνει ότι υπάρχει ένα νομικό πλαίσιο που την στηρίζει αλλά κι ένα εμπορικό δίκτυο συναλλαγών, έχει δεχτεί ανώτερη τεχνική μόρφωση, είναι μηχανικός αυτοκινήτων, που σημαίνει ότι σ' αυτή τη χώρα υπάρχουν ανεπτυγμένα οδικά δίκτυα για να κυκλοφορούν αυτοκίνητα. Επιπλέον έχει και ένα είδος ψυχαγωγίας καθώς ασχολείται με την ομάδα της γειτονιάς του.

    Σύγκρινε τώρα τον Θόδωρα με κάποιον που ζεί σε μια αφρικανική χώρα, μένει σε καλαμοκαλύβα, συναλάσσεται με ανταλλαγές προϊόντων -για επιχειρήσεις ούτε λόγος,- τη γλώσσα τη γνωρίζει μόνο εξ ακοής -για εκαπαίδευση ούτε λόγος, ούτε καν τη στοιχειώδη,- είναι υποχρεωμένος να κυκλοφορεί με τα πόδια σε χωματόδρομους και δεν έχει ούτε κατά διάνοια την πολυτέλεια να ασχοληθεί με την ομάδα της γειτονιάς του καθώς καθημερινά βρίσκεται αντιμέτωπος με τον θάνατο από την πείνα, τις φυσικές καταστροφές και τις αρρώστιες που τον μαστίζουν.

    Τι λες, ο δικός μας Θόδωρας δεν είναι σε σαφώς καλύτερη μοίρα από τον φτωχό Αφρικανό; Δεν είναι μέτοχος ενός "ανώτερου" πολιτισμού; Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι η ανωτερότητα ενός πολιτισμού κρίνεται με καθαρά υλιστικά, και όχι ιδεαλιστικά, κριτήρια και στόχο έχει αυτό που ανέφερα στο προηγούμενο σχόλιο: να προσφέρει μια καλή βάση για τον διαπολιτισμικό διάλογο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

LinkWithin

Related Posts with Thumbnails